लुम्बिनी, नेपाल – चिनियाँ नियुक्त ११औं पञ्चेन लामा ग्यात्सेन नोरबुको आसन्न नेपाल भ्रमणले नेपालको कूटनीतिक स्थिति र क्षेत्रीय रणनीतिमा चीनको भूमिकाबारे प्रश्न खडा गरेको छ। नोरबु १२ देखि १७ डिसेम्बरसम्म लुम्बिनीमा आयोजना हुने नवौं दक्षिण चीन सागर बौद्ध सम्मेलनमा सहभागी हुनेछन्। उनी १४ देखि १७ डिसेम्बरसम्म नेपाल भ्रमणमा रहनेछन्।

भगवान बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनीमा यस्तो उच्चस्तरीय सम्मेलनको आयोजना गरेर चीनले दक्षिण एसियाली बौद्ध समुदायमा आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्ने प्रयास गरिरहेको छ। यो भ्रमणले नेपालले परम्परागत रूपमा धारण गरेको तटस्थ नीतिमा चुनौती थप्न सक्ने विज्ञहरूले चेतावनी दिएका छन्। विशेष गरी, भारत र चीनबीच नेपालको भूमिकालाई लिएर प्रतिस्पर्धा चलिरहेको अवस्थामा यो भ्रमणले थप संवेदनशीलता बढाएको छ।

नेपालका लागि प्रभावहरू

यो भ्रमणले नेपाललाई एक संवेदनशील स्थितिमा राखेको छ। चीनसँग बलियो आर्थिक सम्बन्ध भएका बेला नेपालले भारतसँग ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्बन्ध पनि कायम राखेको छ। यस्तो अवस्थामा पञ्चेन लामाजस्तो विवादास्पद व्यक्तित्वलाई आतिथ्य दिनुले तिब्बती समुदायलाई टाढा बनाउने र अन्तर्राष्ट्रिय मानवअधिकार समूहबाट आलोचना आकर्षित गर्न सक्ने देखिन्छ।

यसबाहेक, चीनको दक्षिण चीन सागर रणनीतिसँग सम्बन्धित गतिविधिमा संलग्न हुनुले नेपालको तटस्थताको छवि कमजोर हुन सक्छ। भारत र अन्य क्षेत्रीय साझेदारहरूसँगको सम्बन्धलाई यसले प्रभावित गर्नसक्ने आँकलन गरिएको छ। यसअघि नेपालले आफ्ना दुई शक्तिशाली छिमेकीबीच विवादमा नपर्ने नीति लिएको भए पनि यो भ्रमणले त्यो सन्तुलनको परिक्षा गर्नसक्छ।

पञ्चेन लामाबारे विवाद

सन् १९९५ मा चिनियाँ सरकारले ११औं पञ्चेन लामा ग्यात्सेन नोरबुलाई नियुक्त गरेको थियो। तर, यसअघि दलाई लामाले गेडुन छोइकी न्यिमा नामक बालकलाई ११औं पञ्चेन लामाका रूपमा मान्यता दिएका थिए। चिनियाँ सरकारले यसलाई अस्वीकार गर्दै गेडुन छोइकी न्यिमालाई गिरफ्तार गरेको थियो। उनी त्यसयता सम्पर्कविहीन छन्। ग्यात्सेन नोरबुलाई बौद्ध धर्ममा चीनको नियन्त्रण विस्तार गर्न राजनीतिक हतियारका रूपमा प्रयोग गरिएको आरोप लगाइन्छ।

तिब्बती समुदायले ग्यात्सेन नोरबुलाई धार्मिक नेतृत्वको वैधता नभएको र सरकारद्वारा नियुक्त प्रतिनिधिका रूपमा मात्र हेर्ने गरेका छन्।

दक्षिण चीन सागर बौद्ध सम्मेलन

दक्षिण चीन सागर बौद्ध सम्मेलन चिनियाँ बौद्ध नेताहरूले सुरु गरेको वार्षिक कार्यक्रम हो, जसले बौद्ध समुदायबीच सहकार्य प्रवर्द्धन गर्ने उद्देश्य राख्छ। यस पटक लुम्बिनी, यूनेस्को विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत स्थान, छनोट गर्नु चीनको विश्व बौद्ध समुदायमा नेतृत्वकारी भूमिका स्थापित गर्ने प्रयासका रूपमा हेरिएको छ।

नेपालका लागि यो सम्मेलनको स्थान महत्वपूर्ण छ। यसले नेपालको सांस्कृतिक र धार्मिक सम्पदालाई विश्वस्तरमा प्रस्तुत गर्न मद्दत गरे पनि यसले नेपालको कूटनीतिक र सांस्कृतिक स्वायत्ततामा असर पार्ने सम्भावना रहेको छ।

नेपालको सन्तुलन कायम राख्ने चुनौती

यस्तो उच्चस्तरीय सम्मेलन आयोजना गरेर र नोरबुलाई स्वागत गरेर नेपालले चीनको बढ्दो प्रभावलाई व्यवस्थापन गर्दै आफ्ना छिमेकीहरूसँगको सम्बन्धलाई सन्तुलनमा राख्न थप चुनौती सामना गर्नुपर्ने देखिएको छ। सम्मेलनले नेपालको बौद्ध सम्पदालाई अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा उजागर गर्ने भए पनि यसले क्षेत्रीय शक्तिहरूका बीच नेपालले अपनाउने रणनीतिक सन्तुलनमा महत्त्वपूर्ण प्रश्नहरू खडा गरेको छ।