यांगुन, २०२५— म्यानमारको प्राकृतिक स्रोतसाधन दोहनको समस्या गहिरिँदै गएको छ, जसमा सबैभन्दा ठूला खेलाडीमध्ये चीन अग्रपंक्तिमा देखिन्छ। चीनले म्यानमारका बहुमूल्य प्राकृतिक स्रोतहरू—विशेष गरी जेड, काठ, तेल, ग्यास, र जलविद्युत्—को व्यापक रूपमा दोहन गर्दै आएको छ, जसका कारण पर्यावरणीय क्षति र स्थानीय समुदायको विस्थापन तीव्र बनेको छ।

जेड खानीहरूमा विनाशकारी असर
म्यानमारको काचिन राज्यमा अवस्थित जेड खानीहरू चीनको अनियन्त्रित खानी उत्खननको प्रमुख शिकार भएका छन्। खानीबाट निस्कने अर्बौं डलरको जेड मुख्य रूपमा चिनियाँ खरिदकर्ताको हातमा पुग्छ, तर स्थानीय समुदायलाई निकै न्यून फाइदा मिल्छ। ग्लोबल विटनेसको २०१५ को प्रतिवेदन अनुसार, म्यानमारको जेड उद्योगको कुल वार्षिक मूल्य ३१ अर्ब अमेरिकी डलर भन्दा बढी छ, जुन अवैध उत्खनन र पर्यावरणीय क्षतिको प्रमुख स्रोत बनेको छ।

अनियन्त्रित अवैध काठ तस्करी
पर्यावरणीय अनुसन्धान एजेन्सी (EIA) को २०२३ को प्रतिवेदन अनुसार, चिनियाँ कम्पनीहरू संलग्न अवैध काठ कटानीका कारण काचिन र शान राज्यमा व्यापक वन विनाश भएको छ। म्यानमारको वन क्षेत्र २००२ देखि २०२० सम्ममा २० प्रतिशतभन्दा बढी घटेको छ, जसको ठूलो हिस्सा चीनमा तस्करी गरिएको छ। ग्लोबल फरेस्ट वाच (GFW) ले २०२४ मा दक्षिणपूर्वी एसियाका पाँच देशहरूमा वनोंद्यान नष्ट गर्ने घटनाहरूको निगरानी विस्तार गरेको छ, तर चिनियाँ बजारमा बढ्दो काठको मागले वन संरक्षण चुनौतीपूर्ण बनेको छ।

जलविद्युत् आयोजनाले वातावरणीय क्षति
चीनद्वारा प्रवर्द्धित जलविद्युत् परियोजनाहरू पनि स्थानीय पर्यावरणीय सन्तुलनका लागि विनाशकारी साबित भएका छन्। म्यिट्सोने बाँध, जुन ३.६ अर्ब अमेरिकी डलरको चिनियाँ लगानीमा निर्माण हुँदै थियो, ठूलो विवादमा परेको छ। अन्तर्राष्ट्रिय नदी (International Rivers) संस्थाका अनुसार, यो बाँधको निर्माणले १८,००० भन्दा बढी काचिन समुदायका मानिसहरू विस्थापित हुने जोखिम छ। इरावडी नदीको प्राकृतिक बहाव अवरुद्ध गर्ने यस परियोजनाको विरोधमा व्यापक प्रदर्शन भएपछि २०११ मा यसको निर्माण स्थगित गरिएको थियो।

खनिज उत्खननबाट जलप्रदूषण र स्वास्थ्य जोखिम
शान राज्यमा जेड र दुर्लभ खनिज पदार्थ उत्खननका कारण पर्यावरणीय संकट गहिरिँदै गएको छ। चीनको लगानीमा सञ्चालित खानी परियोजनाहरूले नदी तथा भूमिलाई विषाक्त बनाउँदै स्थानीय समुदायको खेतीयोग्य जमिन अनुपयोगी बनाएको छ। २०२४ को थाई सरकारले गरेको अनुसन्धान अनुसार, पूर्वी शान राज्यको सुन खानी उत्खननले भारी धातुहरूको अनियन्त्रित प्रवाहका कारण थाईल्यान्डको सीमावर्ती क्षेत्र माए साईमा विनाशकारी बाढी ल्याएको थियो।

राजनीतिक अस्थिरतासँग जोडिएको चीनको भूमिका
म्यानमारको स्रोतसाधन दोहन चीनका लागि मात्र आर्थिक फाइदाको विषय नभएर भूराजनीतिक नियन्त्रणको रणनीति पनि बनेको छ। म्यानमारका स्रोतसम्पन्न क्षेत्रहरूमा विभिन्न सशस्त्र जातीय समूहहरूका नियन्त्रण रहेको हुँदा चीनले यिनै समूहहरूसँग सहयोग वा वित्तीय लेनदेन गरी खनिज तथा वन स्रोतहरूमा पहुँच बनाएको आरोप लागेको छ।

बेल्ट एण्ड रोड परियोजनाअन्तर्गत चीनको आर्थिक प्रभुत्व
चीनको बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) अन्तर्गत म्यानमारमा ठूला पूर्वाधार परियोजनाहरू, जस्तै क्याउकफ्यू गहिरो समुद्री बन्दरगाह, सञ्चालन गरिँदै छन्। यस्ता परियोजनाहरू विकासको नाममा थालिए पनि, तिनले म्यानमारको आर्थिक परनिर्भरता बढाएर देशको सार्वभौमिकतालाई कमजोर बनाउने खतरा उत्पन्न गरेको छ।

म्यानमारमा चीनको दोहन नीति केवल आर्थिक फाइदामा सीमित छैन। यसले पर्यावरणीय विनाश, सामाजिक अस्थिरता, र स्वायत्तताको क्षयीकरण निम्त्याइरहेको छ। यस्ता गतिविधिहरूलाई रोक्न पारदर्शिता, स्थानीय सहभागिता, र कडा नियमन नीति आवश्यक छ। यदि आवश्यक सुधारहरू लागू गरिएनन् भने, म्यानमारको प्राकृतिक स्रोतसाधन मात्र होइन, देशको भविष्य नै जोखिममा पर्न सक्छ।