भारत-पाकिस्तान तनाव: वर्तमान घटनाक्रम र भूराजनीतिक विश्लेषण
१. परिचय
भारत र पाकिस्तानबीचको तनाव दक्षिण एसियाली भूराजनीतिको एक निरन्तर र जटिल विशेषता रहिआएको छ। यद्यपि, अप्रिल-मे २०२५ मा यो तनाव एकपटक फेरि खतरनाक उचाइमा पुग्यो, जब दुई आणविक शक्ति सम्पन्न राष्ट्रहरूबीच सैन्य टकराव, कूटनीतिक द्वन्द्व र अन्तर्राष्ट्रिय चिन्ताहरू चुलिए । यो अवधि विशेष रूपमा उल्लेखनीय रह्यो किनभने यसमा परम्परागत सीमापार गोलीबारीभन्दा माथि उठेर ड्रोन र क्षेप्यास्त्र जस्ता अत्याधुनिक हतियारहरूको प्रयोग भएको देखियो, जसले द्वन्द्वको प्रकृतिमा आएको सम्भावित परिवर्तनलाई सङ्केत गर्दछ। यसले गर्दा गलत मूल्याङ्कन र अनपेक्षित तनाव वृद्धिको जोखिम बढेको छ, जसले आणविक द्वन्द्वको सम्भावनालाई समेत नजिक्याउन सक्छ।
यो प्रतिवेदनको उद्देश्य हालैका यी घटनाक्रमहरूको एक संक्षिप्त, तथ्यपरक र निष्पक्ष विवरण नेपाली भाषामा प्रस्तुत गर्नु हो। यसमा प्रमुख घटनाहरू, दुवै देशका दाबीहरू, र अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिक्रियाहरू समावेश गरिनेछन्। यो विषयको जटिलता र संवेदनशीलतालाई ध्यानमा राख्दै, उपलब्ध जानकारीको आधारमा सन्तुलित प्रस्तुतिको प्रयास गरिएको छ।
तलको तालिकाले अप्रिल-मे २०२५ का मुख्य घटनाक्रमहरूको समयरेखा प्रस्तुत गर्दछ, जसले हालैको तनाव वृद्धिलाई परिभाषित गर्ने कार्यहरूको शृङ्खलालाई स्पष्ट पार्न मद्दत गर्नेछ।
तालिका १: मुख्य घटनाक्रमको समयरेखा (अप्रिल-मे २०२५)
२. पृष्ठभूमि: कश्मीर विवाद र ऐतिहासिक तनाव
भारत र पाकिस्तानबीचको तनावको जड सन् १९४७ मा ब्रिटिश साम्राज्यबाट भएको विभाजन र त्यसपछिको कश्मीर विवादमा निहित छ। तत्कालीन रियासत जम्मू र कश्मीरलाई लिएर दुवै देशले आफ्नो सम्पूर्ण भूभागमाथि दाबी गर्दै आएका छन् । यो विवादले दुई देशबीच तीनवटा प्रमुख युद्ध (सन् १९४७, १९६५, र १९७१) गराएको छ र नियन्त्रण रेखा (LoC) को स्थापना भएको छ, जसले कश्मीरलाई भारतीय र पाकिस्तानी प्रशासित क्षेत्रमा विभाजन गरेको छ ।
कश्मीर मुद्दा सम्बन्ध सामान्यीकरणमा प्रमुख बाधा र बारम्बार द्वन्द्वको केन्द्रबिन्दु बनेको छ । सन् २०१९ मा भारत सरकारले भारतीय संविधानको धारा ३७० खारेज गरी जम्मू र कश्मीरको विशेष राज्यको दर्जा समाप्त गरेपछि दुई देशबीचको सम्बन्ध थप चिसिएको छ ।
कश्मीरको समाधान नभएको प्रकृतिले दुवै देशमा घरेलु राजनीतिक कथाहरूलाई सजिलै राष्ट्रवादी भावनाहरू उचाल्न र आक्रामक मुद्रालाई औचित्य दिन स्थायी बहाना प्रदान गरेको छ। यो ऐतिहासिक पीडालाई दुवै पक्षले आफ्ना कार्यहरूलाई वैधानिकता दिन निरन्तर रूपमा प्रयोग गर्दै आएका छन्, जसले गर्दा नेताहरू प्रायः घरेलु दर्शकहरूलाई ध्यानमा राखेर चल्ने हुनाले तनाव कम गर्न गाह्रो हुन्छ। यो द्वन्द्व केवल क्षेत्रीय मात्र नभई राष्ट्रिय पहिचानमा गहिरो रूपमा गाँसिएको छ।
प्रत्येक ठूलो तनाव वृद्धि, तत्कालको कुनै घटनाको प्रतिक्रिया जस्तो देखिए पनि, विकसित सैन्य सिद्धान्त, क्षमता, र अन्तर्राष्ट्रिय गठबन्धनहरूको परीक्षणको रूपमा पनि काम गर्दछ। यसले कश्मीर मोर्चालाई बृहत्तर भूराजनीतिक स्थितिको लागि एक जीवन्त प्रयोगशाला बनाएको छ। सन् २०१९ को बालाकोट हवाई हमला सन् १९७१ पछिको पहिलो सीमापार हवाई आक्रमण थियो, जसले कार्यनीतिमा आएको परिवर्तनलाई सङ्केत गर्दछ । २०२५ का घटनाहरूमा ड्रोन र क्षेप्यास्त्रको प्रयोगले यो प्रवृत्तिलाई अझ अगाडि बढाएको छ । यसले के देखाउँछ भने यी कार्यहरू केवल द्विपक्षीय नभएर बहुध्रुवीय प्रतिस्पर्धा अन्तर्गतका सङ्केतहरू पनि हुन् ।
३. पहलगाम आक्रमण (अप्रिल २२, २०२५) र प्रारम्भिक प्रतिक्रियाहरू
अप्रिल २२, २०२५ मा भारत प्रशासित कश्मीरको पहलगाममा पर्यटकहरूमाथि भएको आक्रमणले हालको तनावको शृङ्खला सुरु गर्यो। यस आक्रमणमा २६ जनाको मृत्यु भयो, जसमा अधिकांश हिन्दू पर्यटक थिए, र यो आक्रमण अत्यन्त क्रूर प्रकृतिको थियो । भारतले तत्कालै यस आक्रमणको लागि पाकिस्तान समर्थित लडाकु समूहहरू, विशेष गरी लश्कर-ए-तैयबा र जैश-ए-मोहम्मदलाई दोष दियो ।
पाकिस्तानले भने आक्रमणमा आफ्नो संलग्नता अस्वीकार गर्यो र "तटस्थ" छानबिनको माग गर्यो । तर, भारतले विगतका अनुभवहरू (जस्तै २००८ को मुम्बई र २०१۶ को पठानकोट हमला) लाई उद्धृत गर्दै संयुक्त वा तटस्थ छानबिनको प्रस्ताव अस्वीकार गर्यो। भारतीय विदेश सचिव विक्रम मिस्रीले पाकिस्तानले पहिले उपलब्ध गराइएका प्रमाणहरू आतङ्कवादीहरूलाई जोगाउन प्रयोग गरेको आरोप लगाए ।
पहलगाममा हिन्दू पर्यटकहरूलाई विशेष रूपमा लक्षित गर्नु आक्रमणकारीहरूको जानाजानी उत्तेजक कदम थियो, जसको उद्देश्य भारतबाट कडा प्रतिक्रिया उत्पन्न गराउनु र साम्प्रदायिक संवेदनशीलतालाई भड्काउनु थियो। भारतले पाकिस्तानले यस्तो रणनीतिको दुरुपयोग गर्ने आरोप लगाउँदै आएको छ । यो लक्ष्य छनोटले सुरक्षा बलहरूमाथिको सामान्य आक्रमणभन्दा पर गएर संवेदनशील क्षेत्रमा धार्मिक पहिचानको आधारमा नागरिकहरूलाई निशाना बनाएको देखिन्छ, जसले भारतमा आक्रोश र प्रतिशोधको लागि राजनीतिक दबाबलाई अधिकतम बनायो।
आक्रमणपछि भारतले कूटनीतिक र दण्डात्मक उपायहरू अपनायो, जसमा सिन्धु जल सन्धिको अस्थायी निलम्बन, सीमा बन्द, भिसा रद्द, र कूटनीतिज्ञहरूको निष्कासन समावेश थियो । पाकिस्तानले पनि यस्तै प्रतिशोधात्मक कदमहरू चाल्यो, जस्तै भिसा निलम्बन र आफ्नो हवाई क्षेत्र बन्द गर्ने । भारतको राष्ट्रिय अनुसन्धान एजेन्सी (NIA) ले अप्रिल २७ मा पहलगाम आक्रमणको अनुसन्धान औपचारिक रूपमा सुरु गर्यो र शेख सज्जाद गुल (TRF, लश्कर-ए-तैयबाको प्रोक्सी) लाई मुख्य योजनाकारको रूपमा पहिचान गर्यो ।
"अपरेसन सिन्दूर" अघि नै भारतले चालेका यी द्रुत र बहुआयामिक दण्डात्मक कदमहरू (कूटनीतिक, आर्थिक जस्तै सिन्धु सन्धि निलम्बन) ले विगतका केही घटनाहरूको तुलनामा अझ महत्त्वपूर्ण प्रतिक्रियाको लागि पूर्व-निर्धारित संकल्पलाई सङ्केत गर्यो। यसले भारतको रणनीतिक संयम नीतिमा आएको सम्भावित परिवर्तनलाई पनि देखाउँछ। सिन्धु जल सन्धिको निलम्बन एक प्रमुख कदम हो जसको गम्भीर असर पर्न सक्छ र यो सामान्यतया पहिलो उपायको रूपमा प्रयोग गरिँदैन । यी तत्कालका गैर-सैन्य दण्डात्मक कार्यहरूको दायरा र गहिराइले थप बलियो सैन्य प्रतिक्रियाको लागि आधार तयार गरिरहेको सुझाव दिन्छ।
४. सैन्य तनावमा वृद्धि: 'अपरेसन सिन्दूर' र सीमापार गतिविधिहरू (मे २०२५)
"अपरेसन सिन्दूर" (मे ७, २०२५): पहलगाम आक्रमणको प्रतिक्रिया स्वरूप, भारतले मे ७, २०२५ मा "अपरेसन सिन्दूर" नामक सैन्य कारबाही सुरु गर्यो। यस अन्तर्गत भारतले पाकिस्तान र पाकिस्तान प्रशासित कश्मीर (PoK) मा रहेका जैश-ए-मोहम्मद र लश्कर-ए-तैयबाका कथित आतङ्कवादी पूर्वाधारहरूलाई लक्षित गरी क्षेप्यास्त्र हमला गर्यो । भारतीय विदेश सचिव मिस्रीका अनुसार, यी हमलाहरू ९ वटा आतङ्कवादी ठेगानाहरूमा सटीक, नियन्त्रित र मापनयोग्य तरिकाले गरिएका थिए, जसमा सैन्य वा नागरिक लक्ष्यहरूलाई जोग्याइएको थियो । भारतले यी कारबाहीहरू अप्रिल २२ को पहलगाम आक्रमणको प्रतिक्रिया भएको दाबी गर्यो । यी हमलाहरूमा विमान र स्थल सेनाद्वारा क्षेप्यास्त्र र स्मार्ट हतियारहरूको प्रयोग गरिएको रिपोर्ट थियो ।
पाकिस्तानको प्रतिशोध र प्रति-अपरेसनहरू: भारतको कारबाहीपछि पाकिस्तानले नियन्त्रण रेखा (LoC) र अन्तर्राष्ट्रिय सीमा (IB) मा भारी मोर्टार र तोपखाना हमलाहरू गर्यो । पाकिस्तानले २५ देखि २९ भारतीय ड्रोनहरू खसालेको दाबी गर्यो । साथै, पाकिस्तानले भारतीय सैन्य स्टेसनहरू (जस्तै जम्मू, पठानकोट, उधमपुर, जैसलमेर) मा ड्रोन र क्षेप्यास्त्र हमला गरेको आरोप लाग्यो, जसलाई भारतले विफल पारेको वा निष्क्रिय बनाएको दाबी गर्यो । भारतले आफ्नो प्रतिरक्षामा S-400, आकाश क्षेप्यास्त्र, र एन्टी-ड्रोन प्रणालीहरूको प्रयोग गर्यो । भारतले लाहोरमा पाकिस्तानको वायु रक्षा सञ्जाललाई लक्षित गरेको पनि दाबी गर्यो ।
दुवै पक्षद्वारा ड्रोनको व्यापक प्रयोग (निगरानी र आक्रमण दुवैका लागि) ले उनीहरूको द्वन्द्वको गतिशीलतामा महत्त्वपूर्ण परिवर्तन ल्याएको छ। यसले वायु प्रतिरक्षाका लागि नयाँ जटिलताहरू थपेको छ र द्रुत, अस्वीकार्य, र गलत मूल्याङ्कन गरिएको तनाव वृद्धिको सम्भावना बढाएको छ । ड्रोनहरूले पाइलटहरूलाई कम जोखिममा राखेर गहिरो घुसपैठ गर्ने क्षमता प्रदान गर्दछन्, तर तिनीहरूको प्रसार र गैर-राज्य वा अस्पष्ट रूपमा राज्य-सम्बद्ध पक्षहरूद्वारा प्रयोगले रेखाहरू धमिलो पार्न र तनाव कम गर्न गाह्रो बनाउन सक्छ।
नियन्त्रण रेखामा युद्धविराम उल्लङ्घन: दुवै पक्षबाट साना हतियार र भारी तोपखाना प्रयोग गरी अनगिन्ती युद्धविराम उल्लङ्घनका घटनाहरू रिपोर्ट गरिए । मे ६ अघि लगातार १२ रातसम्म पाकिस्तानले अकारण गोलीबारी गरेको भारतीय पक्षको आरोप थियो ।
हताहती र क्षति: पाकिस्तानले भारतीय हमलामा मस्जिदहरू सहित नागरिक क्षेत्रमा ३१-३२ नागरिक मारिएको दाबी गर्यो । भारतले पाकिस्तानी गोलीबारी/तोप आक्रमणमा १३ नागरिक मारिएको, ५९ घाइते भएको र एक सैनिकको मृत्यु भएको बतायो , तर "अपरेसन सिन्दूर" बाट कुनै सैन्य/नागरिक हताहती नभएको दाबी गर्यो । सैन्य हानि, विमानहरू सहित, बारे विवादास्पद दाबीहरू थिए ।
भारतको "अपरेसन सिन्दूर", जसलाई आतङ्कवाद विरोधी कारबाहीको रूपमा प्रस्तुत गरिएको थियो, र पाकिस्तानको कडा इन्कार तथा नागरिक लक्ष्यमा हमला भएको प्रति-आरोपले कथाहरूमा खतरनाक भिन्नता देखाउँछ। दुवै पक्ष आफ्ना कार्यहरूमा न्यायसंगत महसुस गर्छन्, जसले साझा तथ्यहरूको आधारमा तनाव कम गर्ने मार्गहरू साँघुरो बनाउँछ । प्रत्येक पक्षले अर्कोलाई आक्रमणकारी र आफूलाई पीडित वा न्यायसंगत रक्षकको रूपमा हेर्छ, जसले प्रतिशोधको चक्र तोड्न गाह्रो बनाउँछ।
अन्य सैन्य गतिविधिहरू: दुवै देशले आफ्नो हवाई क्षेत्र बन्द गरे । सीमावर्ती शहरहरूमा ब्ल्याकआउट गरियो । पाकिस्तानले अब्दाली र फतह जस्ता ब्यालिस्टिक क्षेप्यास्त्रहरूको परीक्षण गर्यो । भारतले झेलम र चेनाब नदीहरूबाट पानी छोडेको रिपोर्ट आयो, जसले पाकिस्तानमा बाढीको चिन्ता बढायो । यो गैर-घातक तर अत्यन्त तनाव बढाउने कदम हो, जसले साझा स्रोतहरूलाई हतियार बनाउन र द्वन्द्व क्षेत्रभन्दा बाहिरका नागरिक जनसंख्यालाई असर पार्न सक्छ। पाकिस्तानका लागि यो "अस्तित्वको खतरा" को रूपमा हेरिएको छ ।
५. द्विपक्षीय दाबी र प्रतिदाबीहरू
भारत र पाकिस्तानबीचको हालको तनावमा दुवै देशले एकअर्काविरुद्ध गम्भीर आरोपहरू लगाएका छन् र आ-आफ्ना कार्यहरूको बचाउ गरेका छन्। यी दाबी र प्रतिदाबीहरूले स्थितिको जटिलता र सूचना युद्धको स्थितिलाई उजागर गर्दछ ।
भारतको आधिकारिक धारणा र आरोपहरू:
- भारतले पाकिस्तानलाई "विश्वव्यापी आतङ्कवादको केन्द्र" भएको आरोप लगाएको छ (विदेश सचिव मिस्री) ।
- "अपरेसन सिन्दूर" अप्रिल २२ को पहलगाम आक्रमण र निरन्तर सीमापार आतङ्कवादको लक्षित, सटीक, नियन्त्रित र मापनयोग्य प्रतिक्रिया थियो; केवल आतङ्कवादी पूर्वाधारलाई निशाना बनाइएको थियो । भारतले आफू पाकिस्तानको प्रारम्भिक तनाव वृद्धिको (पहलगाम आक्रमण) प्रतिक्रिया दिइरहेको बताएको छ ।
- भारतले नागरिकहरूलाई निशाना नबनाएको दाबी गरेको छ र पाकिस्तानले आतङ्कवादीहरूलाई जोगाउन धार्मिक स्थलहरूको दुरुपयोग गर्ने र भारतीय धार्मिक समुदायहरूमाथि (जस्तै पुंछको गुरुद्वारामा) हमला गर्ने आरोप लगाएको छ ।
- पाकिस्तानको विगतको आतङ्कवादीहरूलाई जोगाउने रेकर्ड (जस्तै साजिद मिर, पठानकोट, मुम्बई हमलाका प्रमाणहरू) का कारण संयुक्त छानबिन अस्वीकार गरिएको भारतको भनाइ छ ।
- भारतीय सेनाले पाकिस्तानी ड्रोन आक्रमणहरूलाई प्रभावकारी रूपमा विफल पारेको र युद्धविराम उल्लङ्घनको "उचित जवाफ" दिएको बताएको छ ।
- भारतले पाकिस्तानले दुष्प्रचार अभियान चलाएको आरोप पनि लगाएको छ ।
पाकिस्तानको आधिकारिक धारणा र प्रतिवादहरू:
- पाकिस्तानले पहलगाम आक्रमणमा आफ्नो संलग्नता अस्वीकार गरेको छ र तटस्थ/अन्तर्राष्ट्रिय छानबिनको माग गरेको छ ।
- भारतीय हमला ("अपरेसन सिन्दूर") लाई आक्रमण, सार्वभौमिकताको उल्लङ्घन, र नागरिक तथा मस्जिदहरूलाई निशाना बनाएको भन्दै निन्दा गरेको छ, जसमा करिब ३१ जनाको मृत्यु भएको दाबी छ ।
- पाकिस्तानका कार्यहरू "आत्मरक्षा" र "संयमित" भएको तर आफ्नो रोजाइको समय र स्थानमा ठूलो प्रतिशोधको अधिकार सुरक्षित राखेको उपप्रधानमन्त्री इशाक दारले बताएका छन् ।
- पाकिस्तानले धेरै भारतीय ड्रोन (२५-२९) र विमान खसालेको दाबी गरेको छ ।
- भारतले गलत कथा सिर्जना गर्न आफ्नै भूभागमा (जस्तै अमृतसरमा क्षेप्यास्त्र) हमला गरेको आरोप पाकिस्तानी डीजी आईएसपीआरले लगाएका छन् । यो "झूटा झण्डा" अपरेसनको आरोप हो, जसले अविश्वासलाई गहिरो बनाउँछ।
- भारतले ड्रोनमार्फत पाकिस्तानी नागरिकहरूलाई निशाना बनाएर अन्तर्राष्ट्रिय कानुनको उल्लङ्घन गरेको आरोप लगाएको छ ।
- पाकिस्तानी सेना सतर्क रहेको र सार्वभौमिकताको रक्षा गर्ने डीजी आईएसपीआरले बताएका छन् ।
दुवै राष्ट्रले "पीडित-आक्रमणकारी" कथा ढाँचा प्रयोग गर्छन्, जहाँ आफ्ना कार्यहरू सधैं रक्षात्मक वा प्रतिशोधात्मक हुन्छन्, जबकि अर्को पक्षका कार्यहरूलाई अकारण आक्रमणको रूपमा चित्रण गरिन्छ। यो पारस्परिक औचित्यले तेस्रो पक्षको हस्तक्षेप वा आन्तरिक राजनीतिक गणनामा महत्त्वपूर्ण परिवर्तन बिना तनाव वृद्धिको चक्र तोड्न असाधारण रूपमा गाह्रो बनाउँछ।
तालिका २: प्रमुख घटनाहरूमा भारत र पाकिस्तानका दाबीहरूको सारांश
धार्मिक स्थल/समुदायहरूलाई जानाजानी निशाना बनाएको आरोप (भारतद्वारा पुंछको गुरुद्वारामा हमलाको आरोप ; पाकिस्तानद्वारा मस्जिदहरूमा हमलाको आरोप ) ले अविश्वासलाई थप गहिरो बनाउँछ। यस्ता आरोपहरूले विपक्षीलाई अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा बदनाम गर्ने र घरेलु भावनाहरूलाई भड्काउने उद्देश्य राख्छन्, जसले मेलमिलाप र विश्वास निर्माणलाई छोटो अवधिमा लगभग असम्भव बनाउँछ।
६. अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिक्रिया र कूटनीतिक प्रयासहरू
भारत र पाकिस्तानबीचको तनाव चुलिँदै गर्दा विश्वका प्रमुख शक्तिहरू र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले चिन्ता व्यक्त गर्दै संयमता र संवादको लागि आह्वान गरेका छन्।
संयुक्त राज्य अमेरिका: अमेरिकी विदेशमन्त्री मार्को रुबियोले भारतीय विदेशमन्त्री एस. जयशंकर र पाकिस्तानी प्रधानमन्त्री शहबाज शरिफसँग वार्ता गरी तत्काल तनाव कम गर्न, हिंसा अन्त्य गर्न, प्रत्यक्ष संवाद गर्न र सञ्चार सुधार गर्न आग्रह गरे । अमेरिकाले भारतको आतङ्कवाद विरोधी प्रयासलाई समर्थन गर्दै पहलगाम आक्रमणका दोषीहरूलाई कारबाही गर्नुपर्ने बताएको छ । साथै, अमेरिकाले पाकिस्तानलाई आतङ्कवादी समूहहरूलाई समर्थन अन्त्य गर्न ठोस कदम चाल्न आग्रह गरेको छ र नागरिक हताहतीप्रति दुःख व्यक्त गरेको छ (पाकिस्तानसँगको कुराकानीमा) । अमेरिकाले यस क्षेत्रका लागि यात्रा सल्लाह पनि जारी गरेको छ ।
चीन: चीनले मे ७ को भारतीय सैन्य कारबाहीप्रति "खेद" व्यक्त गर्दै चिन्ता जनायो र दुवै पक्षलाई शान्त रहन, संयम अपनाउन र तनाव कम गर्न आग्रह गर्यो । चीनले सबै प्रकारका आतङ्कवादको विरोध गर्ने र रचनात्मक भूमिका खेल्न तयार रहेको बताएको छ । चिनियाँ विदेशमन्त्री वाङ यीले पहलगाम आक्रमणको छानबिनका लागि पाकिस्तानको आह्वानलाई समर्थन गरे ।
युरोपेली संघ (EU): EU ले पहलगाम आक्रमणको कडा शब्दमा निन्दा गर्दै "आतङ्कवाद कहिल्यै न्यायसंगत हुन सक्दैन" भन्यो । EU ले प्रत्येक राज्यलाई आफ्ना नागरिकहरूलाई आतङ्कबाट कानुनी रूपमा जोगाउने अधिकार र कर्तव्य भएको स्वीकार गर्यो । दुवै पक्षलाई संयम अपनाउन, तनाव कम गर्न, थप हमलाहरूबाट जोगिन, नागरिक जीवनको रक्षा गर्न र संवादमा संलग्न हुन आह्वान गर्यो ।
संयुक्त राष्ट्र संघ (UN): महासचिव एन्टोनियो गुटेरेसले दुवै पक्षलाई "अधिकतम संयम" अपनाउन र कूटनीतिक माध्यमबाट मुद्दाहरू समाधान गर्न आग्रह गरे । उनले भने, "कुनै गल्ती नगरौं: सैन्य समाधान कुनै समाधान होइन" ।
अन्य प्रमुख राष्ट्रहरू:
- इरान: तनाव कम गर्न मध्यस्थताको प्रस्ताव गर्यो । इरानी अधिकारी अराघचीले पाकिस्तान र भारत दुवैको भ्रमण गरे ।
- टर्की: घटनाक्रमप्रति चिन्ता व्यक्त गर्दै, उत्तेजक कदम र नागरिकहरूलाई निशाना बनाइएकोमा निन्दा गर्यो, र पहलगाम छानबिनका लागि पाकिस्तानको आह्वानलाई समर्थन गर्यो । राष्ट्रपति एर्दोगानले तनाव "तातो द्वन्द्व" मा परिणत हुन सक्ने चिन्ता व्यक्त गरे ।
- रुस: पाकिस्तानका लागि यात्रा सल्लाह जारी गर्यो । राष्ट्रपति पुटिनले प्रधानमन्त्री मोदीसँगको कुराकानीमा पहलगाम आक्रमणको निन्दा गरे ।
- बेलायत: नियन्त्रण रेखाका लागि यात्रा सल्लाह जारी गर्यो ।
- बंगलादेश, UAE: शान्ति वार्तालाई समर्थन गरे ।
तनाव कम गर्न विश्वव्यापी आह्वान भए तापनि प्रमुख शक्तिहरूको विशेष वक्तव्यहरूले अन्तर्निहित भूराजनीतिक गठबन्धन र राष्ट्रिय स्वार्थहरूलाई उजागर गर्दछ। अमेरिकाले भारतसँगको आफ्नो रणनीतिक साझेदारी (आतङ्कवाद विरोधी अडानलाई समर्थन गर्दै) लाई संयमताको आह्वानसँग सन्तुलित गर्दछ, जबकि चीन पाकिस्तानको चिन्तालाई बढी प्रतिध्वनित गर्ने देखिन्छ । मध्यस्थताका प्रस्तावहरू (जस्तै इरानद्वारा) र स्वतन्त्र छानबिनका लागि आह्वानहरू (पाकिस्तानद्वारा, चीन र टर्कीद्वारा समर्थित) ले केही अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रबाट तेस्रो-पक्ष संयन्त्रहरू लागू गर्ने इच्छा देखाउँछ, जुन भारतको पाकिस्तानसँगको विवाद (विशेष गरी कश्मीर) को द्विपक्षीय समाधानको प्राथमिकतालाई ध्यानमा राख्दा ऐतिहासिक रूपमा जटिल मुद्दा हो ।
तालिका ३: अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिक्रिया: प्रमुख धारणाहरू
७. प्रभाव र परिणामहरू
अप्रिल-मे २०२५ को भारत-पाकिस्तान तनावले मानवीय, क्षेत्रीय स्थिरता र आर्थिक क्षेत्रमा गम्भीर प्रभाव पारेको छ।
मानवीय र नागरिक प्रभाव: नियन्त्रण रेखा (LoC) र अन्तर्राष्ट्रिय सीमा (IB) को दुवैतर्फ नागरिक हताहती भएको छ। भारततर्फ १३ नागरिक मारिए र ५९ घाइते भए, जबकि पाकिस्तानले भारतीय कारबाहीमा ३१-३२ नागरिक मारिएको दाबी गरेको छ । सीमावर्ती गाउँहरूबाट हजारौं नागरिक विस्थापित भएका छन्, उनीहरू सुरक्षित स्थान वा बंकरहरूमा शरण लिन बाध्य भएका छन् । गोलीबारीको चपेटामा परेका जनसंख्यामा डर र अनिश्चितता व्याप्त छ । दैनिक जीवन अस्तव्यस्त भएको छ; ब्ल्याकआउट, विद्यालय बन्द, र मनोवैज्ञानिक आघात सामान्य भएका छन् । भारतले पुंछमा सिख समुदायलाई निशाना बनाइएको आरोप लगाएको छ , जबकि पाकिस्तानमा हिन्दू नागरिकहरूलाई सावधानी अपनाउन सल्लाह दिइएको छ । यी घटनाहरूले द्वन्द्वको असर सैन्य लक्ष्यभन्दा धेरै परसम्म पुग्ने र सामान्य नागरिकको जीवनमा गहिरो चोट पुर्याउने देखाउँछ।
क्षेत्रीय स्थिरता र आणविक चिन्ता: दुई आणविक शक्ति सम्पन्न राष्ट्रहरूबीच पूर्ण द्वन्द्वको जोखिम बढेको छ । सन् २०२१ को युद्धविराम सम्झौता धराशायी भएको छ । गलत मूल्याङ्कनले अनियन्त्रित तनाव वृद्धि निम्त्याउन सक्ने खतरा छ । आणविक देशहरूबीच "सीमित सैन्य अन्तरक्रियाको सामान्यीकरण" प्रति चिन्ता व्यक्त गरिएको छ । यसले व्यापक दक्षिण एसियाली स्थिरता र विश्वव्यापी सुरक्षा संरचनामा असर पार्न सक्छ । भारत र पाकिस्तानबीचको प्रतिरोधको नाजुकतालाई यो सङ्कटले उजागर गरेको छ। आणविक हतियारहरू ठूलो स्तरको युद्ध रोक्नका लागि भए तापनि, आणविक थ्रेसहोल्डभन्दा तल परम्परागत संलग्नताहरूको बढ्दो आवृत्ति र तीव्रताले खतरनाक सङ्घर्षको सङ्केत गर्दछ, जहाँ आणविक आदानप्रदानको आकस्मिक वृद्धिको जोखिम, जतिसुकै सानो भए पनि, प्रत्येक सङ्कटसँगै रहिरहन्छ र सम्भवतः बढ्दै जान्छ ।
आर्थिक तथा हवाई यात्रामा अवरोध: उत्तरी/पश्चिमी भारत (२४-२७ विमानस्थल) र पाकिस्तानका धेरै विमानस्थलहरू बन्द गरिए । सयौं उडानहरू रद्द भए र अन्तर्राष्ट्रिय वाहकहरूले मार्ग परिवर्तन गर्नुपर्यो, जसले विश्वव्यापी उड्डयनलाई असर गर्यो । द्विपक्षीय व्यापार र हुलाक आदानप्रदान निलम्बित भयो । खेलकुद कार्यक्रमहरू (जस्तै आईपीएल अनिश्चितकालका लागि स्थगित) पनि प्रभावित भए । क्षेत्रीय उत्पादन र आपूर्ति शृङ्खलाहरूमा बाधा पुग्न सक्ने सम्भावना छ । भूराजनीतिक अनिश्चितताका कारण बहुमूल्य धातु बजार (सुनको मूल्य) मा असर परेको छ, यद्यपि लगानीकर्ताहरूमा केही थकान पनि देखिएको छ ।
८. निष्कर्ष
अप्रिल-मे २०२५ को अवधि भारत र पाकिस्तानबीचको सम्बन्धमा एक गम्भीर तनाव वृद्धिको रूपमा चिन्हित भयो। पहलगाममा भएको आतङ्कवादी आक्रमणबाट सुरु भएको यो सङ्कट "अपरेसन सिन्दूर," प्रतिशोधात्मक सैन्य कारबाहीहरू, ड्रोन युद्ध, र नियन्त्रण रेखामा व्यापक गतिविधिहरू सहित महत्त्वपूर्ण सैन्य तनावमा परिणत भयो। दुवै देशबाट आएका तीव्र रूपमा विरोधाभासी कथाहरूले स्थितिलाई थप जटिल बनायो। यसका मानवीय, आर्थिक र क्षेत्रीय स्थिरतामा गम्भीर परिणामहरू देखिएका छन्।
अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले, भिन्न दृष्टिकोणका बाबजुद, तत्काल तनाव कम गर्न, संयम अपनाउन र संवाद सुरु गर्न बलियो र एकीकृत आह्वान गर्यो। यो विश्वव्यापी चासोले स्थितिको गम्भीरतालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ।
अगाडि हेर्दा, दुई आणविक शक्ति सम्पन्न छिमेकीहरूका रूपमा, भारत र पाकिस्तानले आफ्ना विवादहरू, विशेष गरी कश्मीरको मूल मुद्दालाई सम्बोधन गर्न शान्तिपूर्ण संयन्त्रहरू खोज्नु महत्वपूर्ण छ। भविष्यका सङ्कटहरू रोक्न र जोखिमहरू कम गर्न दिगो कूटनीतिक संलग्नता, विश्वास पुनर्निर्माण (जतिसुकै कठिन भए पनि), र अन्तर्राष्ट्रिय कानुन तथा द्विपक्षीय सम्झौताहरूप्रति प्रतिबद्धता आवश्यक छ।
कडा बयानबाजी र सैन्य कारबाहीका बाबजुद, दुवै पक्षले अन्तर्राष्ट्रिय खेलाडीहरूसँग (जस्तै अमेरिकी विदेशमन्त्री) संलग्नता देखाए र अन्ततः केही स्तरको पर्दा पछाडिको सञ्चार (राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार स्तरमा सम्पर्क) भएको रिपोर्टले कुनै पनि पक्ष पूर्ण, अनियन्त्रित युद्ध नचाहेको सङ्केत गर्दछ। यसले दबाब र प्रोत्साहनहरू मिल्दा कूटनीतिक समाधानका लागि साँघुरो ठाउँ रहेको देखाउँछ।
तथापि, २०२५ को तनाव वृद्धिले एउटा कठोर वास्तविकतालाई पुनः पुष्टि गरेको छ: कश्मीरको मूल विवाद र सीमापार आतङ्कवादको मुद्दामा आधारभूत दृष्टिकोण परिवर्तन नभएसम्म, भारत र पाकिस्तान सङ्कट र प्रतिक्रियाको चक्रमा फस्ने सम्भावना छ। प्रत्येक नयाँ सङ्कट नयाँ सैन्य प्रविधिहरू र कठोर राजनीतिक अडानहरूका कारण अझ खतरनाक बन्न सक्छ। त्यसैले, अस्थायी तनाव कमीभन्दा माथि उठेर द्वन्द्वका अन्तर्निहित चालकहरूलाई सम्बोधन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
