इलामको रोङ गाउँपालिका–३, मार्से (सिम्ले)का किसान अहिले अलैँची टिप्न व्यस्त छन्। लेकका बोटमा फल झर्दै गर्दा बेँसीका बगान पाक्न थालेका छन्यो- भू–आकृतिक फैलावट ‘पाखे’ वा जिर्मलेसाई अलैँचीले तातो र घमाइलो जमिनमै टिक्न थालेको संकेत हो। रोङ गाउँपालिकाका अध्यक्ष मनिकुमार स्याङ्बो (सुवास)का अनुसार उक्त जात भारतबाट भित्रिएको हो र २०४६ सालमा रोङ–६, सकलपुरमा परीक्षण गरिएको थियो। परम्परागत रामसाई, गोलसाई र चिबेसाई बेँसीमा नटिक्ने हुँदा खोल्सी र लेकमै सीमित थिए; नयाँ जात आएपछि “खोल्सीको सुन” खेतबारी हुँदै चुरे र बेँसीसम्म ओर्लिएको उनको भनाइ छ।

समुद्री सतहदेखि करिब एक हजार मिटर उचाइमा राम्रो हुने यो जातले कोशी प्रदेशभर बजार-आकर्षक उत्पादन दिएको किसानको अनुभव छ। रोङ–३ का किसान चन्द्रवीर राईका अनुसार यसले “जीविकै स्तर फेर्ने” सम्भावना देखिएको छ। रोङ गाउँपालिका कृषि शाखाका तथ्याङ्कअनुसार २५० हेक्टर क्षेत्रफलमा वार्षिक १४० मेट्रिक टन अलैँची उत्पादन हुँदै आएको छ, जुन परम्परागत जातको उत्पादनभन्दा बढी हो।

अलैँची उत्पादक महासङ्घका अध्यक्ष निर्मल भट्टराईका अनुसार खेती क्षेत्र चुरे र बेँसीतिर सर्दै जाँदा सिजन पनि लम्बिएको छ-साउनको अन्तिम सातादेखि कात्तिकसम्म व्यापकरीति टिपाइ चल्ने गरी। उनका शब्दमा, “खेती र मूल्य बढ्दै जाँदा किसानको खुसीको पारो पनि बढ्दै छ,” यद्यपि खेततर्फ धान–मकै घटेको उनको निरीक्षण छ। भट्टराईका अनुसार इलामका चुरे क्षेत्रमा टिपाइ र सुकाइ सुरु भइसकेको छ। थुँगामा अलैँची गुम्स्याउने झारजङ्गल सफा गर्न टिपाइभन्दा करिब एक महिना अघिदेखि ‘उघारो’ बनाउनु पर्ने कृषि अभ्यास पनि किसानले पछ्याइरहेका छन्।

आम्दानीतर्फ, रोङका किसान भेषराज न्यौपाने भन्छन्स-बैभन्दा कम मूल्य (प्रतिमन २८ हजार) मा बेच्दा पनि “तीन रोपनीका धान-मकै बराबर” आम्दानी एक रोपनी अलैँचीले दिन्छ। अहिले बजारमा प्रतिमन करिब ९० हजारदेखि लाखको हाराहारीमा कारोबार भएको उनीहरूको मूल्य-अनुभव छ। बजार संरचनामा महासङ्घले कोशीका सबै १४ जिल्लामा शाखा गठन गरेको र करिब एक हजार सदस्यमध्ये करिब ८०० किसान रहेको भट्टराईले जानकारी दिए। बिर्तामोड र धुलाबारीजस्ता मुख्य बजारमा व्यापारीले तोकेको मूल्यबाट प्रतिमन करिब एक हजार घटाएर घरमै आएर उठाउने स्थानीय अभ्यास रहेको र प्रतिस्पर्धाका कारण “चलेको मूल्यभन्दा कममा किनिने अवस्था नबनेको” उनको दाबी छ। “उत्पादनको मूल्य नपाएको वा बिचौलियाले बिगारेको गुनासो आएको छैन,” भट्टराईको भनाइ छ।

कोशी प्रदेशको सरकारी तथ्याङ्कले देशभर ४२ जिल्लामा अलैँची हुनेमा कोशीका १४ जिल्लाले झण्डै ८५ प्रतिशत उत्पादन गर्ने देखाउँछ। तराईका झापा, मोरङ र सुनसरीका चुरे–ढलानमा समेत खेती विस्तार भइसकेको कृषि, उद्योग तथा सहकारी मन्त्रालय (कोशी) ले जनाएको छ। मन्त्रालयका अनुसार २०८१/८२ मा प्रदेशभर १४,१९१ हेक्टरमा ७,१५० मेट्रिक टन उत्पादन भयो। २०८०/८१ मा १४,३८३.५० हेक्टरबाट ७,५८२.०२ मेट्रिक टन र २०७९/८० मा १४,४५१ हेक्टरबाट ७,७६३.८७ मेट्रिक टन उत्पादन थियो—क्षेत्रफल स्थिर रहँदा उत्पादन घट्दो देखिने यिनै आँकडाले रोग, कीरा र हेरचाह–सुकाइ व्यवस्थापनमा थप ध्यान माग्छन्। जिल्लागत रूपमा ताप्लेजुङ अग्रस्थानमा छ—४,३०४ हेक्टरमध्ये ४,१६५ हेक्टरमा खेती हुँदै वार्षिक करिब २,५५० मेट्रिक टन उत्पादन र औसत उत्पादकत्व ०.६० मेट्रिक टन प्रति हेक्टर रहेको मन्त्रालयको विवरण छ। तराईमा पनि उत्पादन देखिन्छ—झापामा २ हेक्टरमा करिब १ मेट्रिक टन, सुनसरीको ५.५ हेक्टरमा ३.१९ मेट्रिक टन र मोरङको ४४ हेक्टरमा ३०.०८ मेट्रिक टन उत्पादन भइरहेको सरकारी डाटामा उल्लेख छ।

मूल्य इतिहास उतारचढावपूर्ण छ। २०७१ सालमा प्रतिमन करिब १ लाख १५ हजार रुपियाँको रेकर्ड कारोबार देखिएको थियो। गत वर्ष यही सिजनमा करिब ४० हजारबाट सुरु भएको मूल्य तिहारपछि करिब १ लाख १० हजार पुगेको किसान–व्यवसायीको अभिलेख छ। यो वर्ष सिजनको सुरुआतमा करिब ९० हजारको हाराहारीले बजार खुलेको छ। २०७५ सालमा १ लाख ५ हजारको शिखरपछि मूल्य २४ हजारसम्म झरेको स्मरणीय उदाहरणले जोखिम प्रबन्ध र भण्डारण–सुकाइ–गुणस्तर मापदण्ड किन जरुरी छन् भन्ने सम्झाउँछ।

निर्याततर्फ भन्सार विभागका तथ्याङ्कले २०८१/८२ मा सात अर्ब ६७ करोड रुपियाँभन्दा बढीको अलैँची बाह्य बजारमा पुगेको देखाउँछ। भारतीय बजार मुख्य गन्तव्य भए पनि अष्ट्रेलिया, फ्रान्स, स्विट्जरल्यान्ड र संयुक्त अरब इमिरेट्समा पनि नेपाली अलैँची पुगेको विभागीय तथ्याङ्कले जनाउँछ। चुरे र बेँसीतिर सरेको खेतीले सिजन फैलिएको, किसानको नगदे आम्दानी बलियो बनेको र संघ-संस्थागत एकीकृत बजारले बिचौलिया जोखिम घटाएको यथार्थसँगै, आगामी साताको मौसम, रोगव्यवस्थापन र मूल्य-स्थिरताले यो ‘हरियो सुन’ कति टिकाउ बन्छ भन्ने उत्तर दिनेछन्।