विश्व सम्पदाको सूचीमा सूचीकृत मुस्ताङको लोमान्थाङ आज पनि इतिहास, धर्म र संस्कृतिको अद्भुत संगमको रूपमा परिचित छ। समुद्र सतहदेखि झण्डै चार हजार मिटर उचाइमा अवस्थित यो क्षेत्र १४औँ शताब्दीमा निर्माण भएको करिब सात सय वर्ष पुरानो दरबारका कारण विशेष महत्व राख्छ। स्थानीय परम्परा अनुसार, सो दरबार तत्कालीन राजा आङ्देन साङ्वो बिष्टको शासनकालमा बनेको हो। पाँचतले, एक सय आठ कोठे र दुई रोपनी पाँच आना क्षेत्रमा फैलिएको दरबारको पर्खालमा पाँच कुना र नौ मिटर अग्ला बुर्जाहरू रहेका छन्, जसको पूर्व भागमा एउटा मात्र प्रवेशद्वार छ।

तत्कालीन राजा आमेपालले बाहिरी आक्रमणबाट राज्य र जनता सुरक्षित राख्न नौ मिटर उचाइ र करिब पाँच सय त्रिसठ्ठी मिटर लम्बाइको पर्खाल निर्माण गरेको ऐतिहासिक अभिलेखहरूमा उल्लेख पाइन्छ। धार्मिक रूपमा लोमान्थाङमा बौद्ध परम्पराको गहिरो प्रभाव छ, जसले तिब्बती सभ्यतासँग यसको सांस्कृतिक सम्बन्ध झल्काउँछ।

संघीय संरचनाको कार्यान्वयनपछि सन् २०१६ (वि.सं. २०७३) मा साविकका लोमान्थाङ, छोसेर र छोन्हुप गाउँ विकास समितिहरू समेटी लोमान्थाङ गाउँपालिका गठन गरिएको थियो। सात सय सत्ताइस वर्गकिलोमिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको यस गाउँपालिकाको सीमाना उत्तर, पूर्व र पश्चिम तिब्बत (चीन) सँग र दक्षिणतर्फ लाकेघर दामोदरकुण्डसँग जोडिएको छ। हाल पाँच वडामा विभाजित यस क्षेत्रको जनसंख्या करिब एक हजार आठ सय ९९ रहेको स्थानीय प्रशासनले जनाएको छ।

पहिले दुर्गम र रहस्यमय मानिने लोमान्थाङ अहिले सडक सञ्जालले जोडिएपछि सजिलो यात्राको गन्तव्य बन्दै गएको छ। मुक्तिनाथ दर्शनपछि तीर्थयात्री र विदेशी पर्यटकहरू लोमान्थाङ हुँदै नेपाल–चीन सिमानास्थित कोरला नाकासम्म पुग्ने क्रम बढेको छ।

तर, यति पुरानो दरबार संरक्षणको पर्खाइमा छ। स्थानीय बासिन्दा र लोमान्थाङ गाउँपालिकाका अध्यक्ष टसीन्हर्वु गुरुङका अनुसार, ऐतिहासिक सम्पदाको जतन र पुनर्स्थापनामा सरकार र सरोकारवाला निकायको ध्यान कम हुँदा दरबारको संरचनागत अवस्था दिनदिनै कमजोर हुँदै गएको छ। उहाँका शब्दमा, “लोमान्थाङ केवल पर्यटकीय गन्तव्य होइन, यो हाम्रो पहिचान र सभ्यताको जीवित प्रमाण हो, जसको संरक्षण अब ढिला गर्नु हुँदैन।”

पश्चिमी पर्यटनको बढ्दो प्रभाव र स्थानीय युवाको बाह्य रोजगारीप्रतिको आकर्षणबीच लोमान्थाङ अझै मौन छ—तर त्यस मौनताभित्र पनि सात शताब्दी पुरानो राज्य र संस्कृतिको धड्कन अझै बाँकी छ, जुन नेपालकै गौरवपूर्ण ऐतिहासिक चेतना हो।