इजरायलको गुप्त परमाणु कार्यक्रमसँग जोडिएको नेगेभ मरुभूमिस्थित ‘शिमोन पेरेस नेगेभ आणविक अनुसन्धान केन्द्र’ (डिमोना) भित्र ठूला परिमाणको नयाँ संरचनामा निर्माण तीव्र भएको स्याटेलाइट तस्बिर विश्लेषणबाट देखिएको छ। तस्बिर हेरेका स्वतन्त्र विज्ञहरूले स्थान, आयाम, भूमिगत बहु–तला र बाक्लो कङ्क्रीट पर्खालका आधारमा यो संरचना सम्भवतः नयाँ ‘हेभी–वाटर’ रिएक्टर हुन सक्ने वा आणविक हतियार संयोजन (assembly)का लागि बनेको अत्यन्त संवेदनशील पूर्वाधार हुन सक्ने प्रारम्भिक आकांलन गरेका छन्। यद्यपि इजरायलको दीर्घकालीन ‘आणविक अस्पष्टता’ नीतिका कारण यथार्थ खुल्ने अवस्था छैन। 

मिडलबरी इन्स्टिच्युटसँग सम्बन्धित जेम्स मार्टिन सेन्टरका आणविक विज्ञ जेफ्री लुइसले “यो सम्भवतः रिएक्टर नै हो-डिमोनाको इतिहास र देखिएको आकृतिले अर्को केही कल्पना गर्न गाह्रो बनाउँछ” भन्ने धारणा राखेका छन्। उता, युनियन अफ कन्सर्न्ड साइन्टिस्ट्सका एडविन लाइम्यानले संरचनाको उद्देश्यबारे ठोकुवा गर्न नसकिए पनि, रिएक्टर बन्नेदेखि हतियार–सम्बन्धी पूर्वाधारसम्म दुवै सम्भावना खुलेको बताउँदै, हतियारको शक्ति बढाउन प्रयोग हुने ट्रिटियम वर्षैँभरि झन्डै ५% दरले क्षय हुने भएकाले त्यसको आपूर्ति–प्रतिस्थापन पनि एक सम्भावित उद्देश्य हुन सक्ने बताएका छन्। इजरायली सरकार र ह्वाइट हाउसले यसबारे प्रतिक्रिया नदिएको एपीले जनाएको छ। 

समयरेखा हेर्दा, सन् १९६० को दशकदेखि सञ्चालनमा रहेको अहिलेको हेभी–वाटर रिएक्टर दीर्घायु भइसकेको छ। सन् २०२१ मै डिमोना परिसरमा दशकमै ठूलो उत्खनन र निर्माण सुरु भएको देखाउने पहिलो सार्वजनिक प्रमाण (उच्च–रिजोलुसन स्याटेलाइट तस्बिर र खुला–स्रोत विश्लेषण) बाहिरिएको थियो। पछिल्ला तस्बिरहरूले त्यही क्षेत्रमा भूमिगत संरचना, कडा कङ्क्रीट, बहु–तला र ठूला क्रेनको प्रयोग देखाएका छन्ज-सले “पुनःफिट वा प्रतिस्थापन” किसिमको दीर्घकालीन परियोजना चलिरहेको संकेत दिन्छ।

डिमोना सम्बन्धी बाह्य निगरानी किन सीमित छ भन्ने सन्दर्भमा, इजरायल आणविक अप्रसार सन्धि (एनपीटी)मा नजोडिएका थोरै मुलुकमध्ये एक हो। त्यस्ता मुलुकहरूसँग अन्तर्राष्ट्रिय आणविक ऊर्जा एजेन्सी (आइएइए)ले ‘आईएनएफसर्क/६६’ आधारका ‘आइटम–स्पेसिफिक’ सेफगार्ड मात्र लागू गर्छ, जसअनुसार तेलअभिभ नजिकको सोरेक अनुसन्धान रिएक्टर जस्तो छानिएका संरचनामा मात्र निरीक्षण हुन्छ; डिमोना जस्तो सैन्य–सम्बन्धी स्थल भने अन्तर्राष्ट्रिय नियमित निरीक्षणको दायराबाहिर पर्छ। यही कारण यस किसिमको नयाँ निर्माणबारे आइएइएलाई कानुनीरूपमा सूचित गर्ने बाध्यता इजरायलमाथि पर्दैन। 

क्षेत्रीय सन्दर्भमा, जुन २०२५ मा इजरायल र संयुक्त राज्य अमेरिकासँग समन्वयित आक्रमणले इरानका कतिपय आणविक पूर्वाधार निशाना बनेपछि मध्यपूर्वमा आणविक जोखिमबारे चिन्ता थपिएको पृष्ठभूमिमै डिमोना सम्बन्धी नयाँ निर्माण सार्वजनिक बहसको केन्द्र भएको हो। स्वतन्त्र संस्थाहरू (जस्तो कि एसआईपीआरआई) का वार्षिक प्रतिवेदनहरूले इजरायललाई मध्यपूर्वको एकमात्र आणविक–सशस्त्र सत्ताका रूपमा आङ्कलन गर्दै करिब ९० वारहेड रहेको अनुमान गरेका छन्य-द्यपि इजरायलले आफ्नो शस्त्रागारबारे पुष्टि–अस्वीकार दुवै गर्दैन। 

यसरी, पुरानो रिएक्टर दीर्घायु भएको, २०२१ देखि काम दह्रिँदै गएको र २०२५ मा संरचना ‘उच्च’ चरणमा पुगेको सुसङ्गत संकेत मिले पनि-यो रिएक्टर हो कि हतियार संयोजन सुविधा—अन्तिम निष्कर्ष निकाल्न सार्वजनिक प्रमाण अपर्याप्त नै छ। पारदर्शिताको अभावले क्षेत्रीय सुरक्षा-सम्बन्धी प्रश्नहरू अझै खुला छन्, तर यही अनिश्चितताले भविष्यमा वैज्ञानिक स्तरको स्वतन्त्र सत्यापन र कूटनीतिक संवाद दुवै आवश्यक रहेको पनि देखाउँछ।