तपाई झोले हो कि होइन? हेर्नुहोस्, चेक गर्नुहोस्!
सुधांशु आचार्य
काठमाडौं — शब्दकोश भन्छ, ‘झोला’ भन्नाले काँधमा भिर्न वा हातले समाउन मिल्ने गरी उझिन्डो लगाइएको थैलो हो। दैनिक जीवनको हरेक तहमा झोला कहिल्यै छुट्दैन—कहिले स्कुल जाने बालकको किताब थन्क्याउने माध्यम, कहिले बजारबाट तरकारी ल्याउने साधन। झोला ह्याण्डब्याग, ब्याकप्याक, अफिस झोला, सुटकेसदेखि लिएर कपडाको झोलासम्म पुगेर, आधुनिकता र सरलताको अद्वितीय संयोजन बनेको छ।
तर पछिल्लो साता नेपालको राजनीतिमा झोला एक गहिरो प्रतीकमा रूपान्तरण भयो—‘झोले’ को रूपमा।
प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले ‘म झोले हो’ भन्ने नारा अघि सार्दै आफ्ना कार्यकर्तालाई गर्वका साथ ‘झोले’ बन्न आह्वान गरे। एमालेका शीर्ष नेताहरू—उपप्रधान तथा अर्थमन्त्री विष्णु पौडेलदेखि सूचना प्रविधि मन्त्री पृथ्वीसुब्बा गुरुङसम्म—सामाजिक सञ्जालमा ‘म झोले’ लेखिएको पोस्टरसहित देखा परे। शनिबार बुद्धिजीवी सम्मेलनमा प्रधानमन्त्री ओलीले खुलेर भने, “म नेकपा एमालेको झोले हो, म यो देशको झोले हो। परिवर्तनको झोला बोकेर हिँड्नु, दास बन्नुभन्दा कयौं गुणा राम्रो हो।”
राजनीतिक भाषामा ‘झोले’ शब्द प्रायः अपमानजनक अर्थमा प्रयोग हुने गर्दछ। ‘आफ्नो विवेक गुमाएर नेतालाई मात्र पूजा गर्ने’ वा ‘आदेश पालना गर्नैपर्ने अन्ध समर्थक’ जनाउन यो शब्द प्रयोग गरिन्छ। तर प्रधानमन्त्री ओलीले यसलाई उल्ट्याउँदै भने, “झोला राम्रा कुरा बोक्न बनाइन्छ, त्यसैले म झोले हुँ” —उनले यसै मार्फत ‘झोले’ को अर्थ पुनर्लेखन गर्ने प्रयास गरे।
यो केवल व्यंग्यको प्रतिवाद मात्र थिएन—यो लोकतान्त्रिक विमर्शमा भाषिक प्रतीकको सशक्त प्रयोग पनि थियो। ओलीको ‘झोले’ व्याख्या नेताहरूले लोकतन्त्रमा प्रतीकमार्फत जनतालाई सन्देश दिनसक्ने अधिकारको अभ्यास थियो। जसरी झोला बहुउद्देश्यीय हुन्छ, ओलीको अनुसार ‘झोले’ पनि विचार, प्रतिबद्धता र परिवर्तन बोक्ने पात्र बन्न सक्छ।
तर यही शब्दले सामाजिक सञ्जालमा प्रधानमन्त्री र एमालेमाथिको व्यंग्यलाई नयाँ उचाइमा पुर्यायो। गणतन्त्र दिवसको दिन ट्राफिकमा अड्केका सर्वसाधारणले एमाले कार्यकर्तालाई ‘झोले’ भन्दै व्यंग्य गरे। लोकतन्त्रमा आलोचना, व्यंग्य र तर्कको स्वतन्त्रता नागरिकको अधिकार हो—त्यसैले यस्ता प्रतिक्रिया स्वाभाविक नै हुन्।
तर बहस यहीँ रोकिनु हुँदैन। जब प्रधानमन्त्री स्वयं प्रतीकमार्फत सन्देश दिन्छन्, तब विरोधीहरू पनि व्यंग्यमार्फत जवाफ दिन स्वतन्त्र छन्। तर अब प्रश्न उठ्छ—के हामी लोकतन्त्रलाई अझ विवेकपूर्ण ढंगले बलियो बनाउन सकिरहेका छौं?
आज पनि समाजका धेरै भागहरू, विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्र र कमजोर वर्गमा, जनताको स्वर दबिएको देखिन्छ। पत्रकारितामा समेत अनेकौं डरका कारण सत्य बोल्न नसकिने अवस्था छ। राजनीतिक दलहरूको व्यंग्य गर्नु अगाडि हामीले यस मौनतालाई पनि प्रश्न गर्नुपर्छ।
यदि तपाईं सोचविचार नगरी कुनै नेताको हरेक कुरा समर्थन गर्नुहुन्छ, आफ्नै विवेक प्रयोग नगरी आदेश पालना मात्र गर्नुहुन्छ, अनि आलोचना र प्रश्न गर्नुभन्दा अन्ध समर्थन गर्नुहुन्छ भने, तपाईं ‘राजनीतिक झोले’ बन्न सक्नुहुन्छ—र यो प्रवृत्ति लोकतन्त्रका लागि घातक छ। ‘झोले’ संस्कृतिले व्यक्तिपूजालाई बढावा दिन्छ, आलोचनात्मक चेतनाको हत्या गर्छ, र निरंकुशता बलियो बनाउँछ।
तर अर्को पक्षमा ‘झोला’ हाम्रो जीवनमा अत्यन्तै उपयोगी र सकारात्मक वस्तु हो—बजार, विद्यालय, अफिस, वा यात्रा जहाँ पनि झोला आवश्यक हुन्छ। ह्याण्डब्याग, स्कुल ब्याग, ट्राभल झोला, गार्मेन्ट झोला जस्ता अनेक प्रकारका झोलाहरूले हामीलाई सजिलो बनाउँछन्। त्यसैले हाम्रो जिम्मेवारी हो—झोला त उपयोग गरौं, तर ‘राजनीतिक झोले’ नबनौं। साथै, वातावरण नबिगार्ने गरी पुनः प्रयोगयोग्य झोला, कपडाको झोला, कागजको झोला प्रयोग गरौं। विवेकशील नागरिक बनौं, विचार बोक्ने झोला साथमा राखौं।
अन्ततः, प्रधानमन्त्री ओलीले प्रयोग गरेको ‘झोले’ एउटा प्रतीक हो—तर केवल अन्धसमर्थकको हैन। त्यो प्रतीक हो, जनताको भावना, राष्ट्रको सपना र परिवर्तनको चाहना बोकेर हिँड्ने कार्यकर्ताको। तर अब प्रश्न उठ्छ—हामीमध्ये कति जनाले आफ्नो झोला बुझ्न सकेका छौं? हामी ‘झोले’ हौं वा होइनौं, त्योभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हो—के हामीले हाम्रो झोलामा उचित विचार, विवेक र उत्तरदायित्व राख्न सकेका छौं?
राजनीति, समाज र चेतनाको यो यात्रा अब हाम्रो हातमा रहेको झोलाले तय गर्नेछ—र त्यस झोलाभित्र के राख्ने भन्ने जिम्मा पनि अब हामी सबैको हो।
