पुराना नेताको दुई बाटो: ज्ञानेन्द्रजस्तै घर फर्कने वा देउवाजस्तै सडकमा कुटाइ खाने!
[माधव गुरागाईं, सञ्चालक, नेपाल आज]
नेपालको राजनीति दशकौँदेखि निरन्तर उथलपुथलको घेरामा रह्यो—राजतन्त्रको उत्थानदेखि पतनसम्म, जनआन्दोलनका लहरदेखि जेन-जेड आन्दोलनसम्म। पुराना नेताहरूको अस्वीकार्यता, जनताको आक्रोश र नयाँ पुस्ताको उदयले वर्तमान राजनीतिक परिदृश्यलाई पुनःपरिभाषित गरिरहेको छ। यस पृष्ठभूमिमा, यो लेखले विगतका असफलता, वर्तमानको अस्वीकार्यता र भविष्यको सम्भावनालाई एउटै दृष्टिले प्रस्तुत गर्दै नेपाली राजनीतिलाई नयाँ नजरले हेर्ने प्रयास गर्दछ।
पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रको कथा
२०५८ सालअघि पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र वीरविक्रम शाह केवल राजपरिवारका एक सदस्य मात्र थिए—राजा वीरेन्द्रका भाइ, निजी व्यवसायमा व्यस्त, राजनीतिक महत्त्व भन्दा टाढा। तर २०५८ जेठ १९ गतेको दरबार हत्याकाण्डले सबैकुरा उल्टाइदियो। क्षणभरमै मुलुक स्तब्ध भयो, र ज्ञानेन्द्र सिंहासनमा आरोहण गर्न बाध्य भए।
उनको शासनकालमा स्थिरता आउने अपेक्षा थियो, तर २०६२/६३ मा प्रत्यक्ष शासन लिँदै उनले सत्तामा कठोर नियन्त्रण कायम गरे। आलोचकहरूले यसलाई ‘सत्ताको भोक’ भनेर चिनाए, र त्यो कालखण्ड अधिनायकवादको चरम शिखरको रूपमा दर्ज भयो।
अन्ततः २०६५ जेठ १५ गते संविधानसभाले मतदानमार्फत २३९ वर्ष लामो शाह राजतन्त्रलाई समाप्त गर्दै नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र घोषणा गर्यो। त्यस दिन, नारायणहिटी दरबारबाट प्रेस विज्ञप्ति जारी गरेर ज्ञानेन्द्र शान्त तर भारी कदम चाल्दै महाराजगञ्जस्थित निजी निवासमा फर्किए—नेपाली इतिहासको एउटा अध्याय बन्द भएको संकेतसँगै।
घर खरानी, प्रतीक ध्वस्त
२०८२ भदौ २३–२४ को साँझ काठमाडौंका आकाश रातभरि रातो रङ्गले रंगिएको थियो। धुवाँ र आगोले भरिएका ती दृश्य केवल घर जलिरहेको थिएनन्—ती दशकौँदेखि जनताको कानमा गुञ्जिएको अस्वीकार्य राजनीतिका प्रतीकहरू खरानी बन्दै थिए।
आक्रोशित जेन-जेड पुस्ताका युवाहरूले पुराना नेताहरूको निजी निवासलाई लक्षित गरे। सडकमा चिच्याउने स्वर एउटै थियो—“अब बस्स!”। देशलाई फेरि-फेरि संकटमा धकेलेका पात्रहरूलाई जनताले घरैमै अस्वीकार गरे। पहिलो लक्ष्य बने—केपी शर्मा ओली, शेरबहादुर देउवा, पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’, माधवकुमार नेपाल, डा. बाबुराम भट्टराई र झलनाथ खनाल। यी नेताहरू दशकौँसम्म सत्ताको घेराभित्र मात्र घुमिरहेका, तर देशलाई स्थिरता दिन असमर्थ पात्रको रूपमा चिनिन्थे।
तर आगो यतिमै रोकिएन। दोस्रो पुस्ताका भनिएका नेताहरू—गगन थापा, विश्वप्रकाश शर्मा, महेश बस्नेत, गोकुल बाँस्कोटा र रेनु दाहाल पनि त्यही जनआक्रोशको शिकार बने। जेन-जेड आन्दोलनको यो क्षण केवल घर खरानीमा सीमित रहेन; यो देशको राजनीतिक संस्कृतिमा जनताले लेखेको नयाँ अध्याय थियो—सत्ताको लोभप्रतिको अन्तिम अस्वीकार।
अस्वीकार गरिएका नेताहरू
जेन-जेड आन्दोलनको आगोले केवल घरहरूलाई मात्र नभई पुरै पुस्ताको राजनीतिक अस्तित्वलाई खरानी बनाइदियो। काठमाडौंदेखि विराटनगरसम्मका सडकहरूमा जनआक्रोशको निशाना बनेका घरहरूको सूची हेर्दा एउटा स्पष्ट सन्देश झल्किन्छ—पुराना नेताहरूलाई जनताले अस्वीकार गरिसकेका छन्।
शेरबहादुर देउवा र अर्जु राणा देउवा; पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’; झलनाथ खनाल; प्रकाशमान सिंह; रमेश लेखक; पृथ्वीसुब्बा गुरुङ; विद्यादेवी भण्डारी; केपी शर्मा ओली; बाबुराम भट्टराई; विश्वप्रकाश शर्मा; गगन थापा; महेश बस्नेत; रेनु दाहाल; शेखर कोइराला; नन्दकिशोर पुन; रामचन्द्र पौडेल; र गोकुल बाँस्कोटा—यी सबै नामहरू सडकमा जलेका घरहरूसँगै नयाँ पुस्ताले टाँसिदिएको अस्वीकारको प्रतीक बने। विराटनगरमा कोइराला परिवारको ऐतिहासिक घरसमेत आगोमा खरानी हुँदा “इतिहासको धरोहर” नै ध्वस्त भएको जनभावना थप प्रस्ट देखियो।
यी नेताहरू दशकमै सत्ताको घेराभित्र घुमिरहे, तर जनतालाई लोकतान्त्रिक अभ्यासभन्दा बढी निराशा, असमानता र दण्डहीनता मात्र दिए। भ्रष्टाचार, सत्ताको भोक, पदको दुरुपयोग—यी आरोपहरू उनीहरूको परिचयमा मिसिएर गएको छ।
सडकमा जलेका घरहरू केवल भौतिक विनाश मात्र होइनन्; तिनीहरू एउटा युगको अन्त्यका प्रतीक पनि हुन्। सत्ता जोगाउन जतिसुकै संघर्ष गरे पनि जनताको निर्णयले तिनलाई अस्वीकार गरिसकेको छ। इतिहासले उनीहरूलाई अब अप्रासंगिक पात्रको रूपमा मात्र सम्झनेछ।
समयरेखा
नेपालको राजनीतिक यात्रा निरन्तर मोड र उलटफेरले भरिएको छ। २०१७ सालमा पञ्चायत प्रणाली आयो, जसले दलगत राजनीति नै बन्द गर्यो। सत्ताको एकोहोरो नियन्त्रणमा जनताको आवाज दबियो, तर सडकको दबाब कहिल्यै हराएन।
त्यो संघर्ष अन्ततः २०४७ सालमा बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना भएर परिणामित भयो। तर जनताले भोगेको राहत लामो समय टिकेन। २०५२ सालमा माओवादी विद्रोह सुरु भई देश गृहयुद्धमा तानियो, जसले हजारौँको ज्यान लियो र लाखौँलाई विस्थापित गर्यो।
२०५८ सालमा दरबार हत्याकाण्ड भयो—राजदरबारभित्रै रक्तपात भयो र देश राजनीतिक अस्थिरतामा डुब्यो। त्यसपछि २०६२/६३ सालमा दोस्रो जनआन्दोलन भड्कियो। सडकमा लाखौँ जनता उत्रिए, प्रत्यक्ष राजतन्त्र अन्त्य भयो, र लोकतन्त्र अझै बलियो बनेको देखियो।
२०६५ सालमा संविधानसभाले गणतन्त्र घोषणा गर्यो, २३९ वर्ष लामो राजतन्त्र इतिहासमा सीमित भयो। तर पुरानो अभ्यास, पुरानै अनुहार, फेरि सत्तामा देखा परे।
२०७० र २०७२ को संविधान निर्माणदेखि २०७९ को राजनीतिक अस्थिरतासम्म—नेतृत्व उही, शैली उही। र अन्ततः, २०८२ सालमा जेन-जेड आन्दोलन भड्कियो। यस आन्दोलनले फेरि जनताले पुराना अभ्यासलाई अस्वीकार गरेको सन्देश दियो, नयाँ मार्ग र नयाँ पुस्ताको खोजीलाई बलियो बनायो।
यी सबै कालखण्डमा पहिलो पुस्ताका नेताहरू निरन्तर सत्तामा देखा परे—केही २०४७ पछि उदाए, केही २०६२/६३ पछि सशक्त भए। तर, अहिले उनीहरू प्रासंगिक रहन संघर्षरत छन्। नयाँ पुस्ताले भने ती नेताहरूको भूमिका अस्वीकार गर्न थालेको छ, र परिवर्तनको नेतृत्व आफूले गर्नुपर्ने घोषणा गरिसकेको छ।
जनआक्रोश र अस्वीकार्यता
२०८२ सालको जेन-जेड आन्दोलनले नेपाली राजनीतिमा अकल्पनीय दृश्य कोर्यो। राजधानीका सडकमा धुवाँ उर्लँदै गर्दा, शेरबहादुर देउवा र उनकी पत्नी अर्जु राणा देउवा आफ्नै निवासमा आक्रमणको निशाना बने। उता, तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीदेखि मन्त्रीहरूसम्मलाई सेना परिचालन गरेर रातारात सुरक्षित स्थानमा सार्नुपर्यो।
देशका शीर्ष नेताहरू, जो दशकौँसम्म सत्ताको केन्द्रमा थिए, जनताको रोषबाट जोगिन आफ्नै जनताभन्दा सैनिक शक्तिमाथि निर्भर रहनु परेको क्षणले जनआक्रोशको गहिराइ प्रस्ट पारेको छ। शारीरिक आक्रमणको जोखिमभित्र धकेलिएका नेताहरूको अस्वीकार्यता त्यति क्षणमा झनै स्पष्ट भयो।
जनताले उनीहरूलाई सर्वत्र अस्वीकार गरिसकेका छन्—आन्दोलनले के देखायो भने अब ती पुराना पात्रहरू वर्तमान राजनीतिमा केवल अप्रासंगिक छाया मात्र हुन्।
अबको बाटो
अब शीर्ष नेताहरूको बाटो स्पष्ट छ—पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रले जस्तै घर फर्कनुपर्छ, अवकाश घोषणा गर्नुपर्छ। त्यसो गरे जनताले उनीहरूलाई एकपटकका लागि क्षमा गर्न सक्छन्। नत्र, शारीरिक आक्रोशको जोखिम अझ बढ्नेछ भन्ने संकेत स्पष्ट भइसकेको छ। जनताले दिँदै आएको चेतावनी यही हो—सम्मानपूर्वक अवकाश वा अपमानजनक अस्वीकार।
यहीबीच, काठमाडौंका मेयर बालेन्द्र शाह अप्रत्याशित रूपमा राजनीतिक केन्द्रमा उदाए। उनले जेन-जेड आन्दोलनलाई प्रोत्साहन दिए, आन्दोलनले शासन प्रणालीलाई हल्लायो, र अन्ततः सुशीला कार्की अन्तरिम प्रधानमन्त्रीको कुर्सीसम्म पुगिन्। आज देश नयाँ निर्वाचनतर्फ अघि बढिरहेको छ।
तर प्रश्न उस्तै छ—बालेन्द्र शाह कहाँ उभिएका छन्? कसैले उनलाई आन्दोलनको नायक ठान्छन्, कसैले देश चलाउने क्षमतामा शंका गर्छन्। जनताले अझै स्पष्ट जवाफ पाएका छैनन्—के उनी लोकतान्त्रिक प्रक्रियामा प्रवेश गर्छन्, कि स्थानीय राजनीति मै सीमित रहन्छन्? यस अनिश्चयताले नयाँ पुस्तामा निराशा पनि फैलाइरहेको छ।
नेपाललाई आज केवल मेयर वा आन्दोलनकारी होइन, राष्ट्रिय स्तरको नेतृत्व चाहिएको छ। यदि बालेन्द्र शाह अघि आएर लोकतान्त्रिक प्रक्रियामा खुलेर नेतृत्व गर्छन् भने त्यो स्वागतयोग्य हुनेछ। तर यदि उनी पछि हटे, देशलाई अर्को “नयाँ बालेन” जन्मिनुपर्नेछ—नयाँ पुस्ताबाट, नयाँ दृष्टिकोणसहित।
स्पष्ट छ—हिंसा, आगो वा शारीरिक आक्रमण समाधान होइन। राजनीतिक प्रतिस्पर्धा मत, बहस र कानुनी जवाफदेहितामार्फत हुनुपर्छ। तर, जनताले चाहेको कुरा अझै उस्तै छ—इमानदार, सक्षम र दूरदर्शी नेतृत्व।
त्यसैले बालेन्द्र शाहले अब एकैपटक जनतालाई आश्वस्त पार्नुपर्छ—उनी लोकतान्त्रिक प्रक्रियामा सहभागी हुनेछन् वा होइनन्। देश नयाँ बाटोमा उभिएको छ, तर बाटो स्पष्ट हुन अझै बाँकी छ।
निष्कर्ष
नेपालको राजनीतिक यात्राले पटक–पटक एउटै चित्र देखाइरह्यो—पुराना नेताहरूको असफलता र जनताको अस्वीकार। जनताले दिएको अनगिन्ती अवसर तिनले गुमाए, तर अझै पनि सत्तामा टाँसिने मोह छोडेनन्। इतिहासले भने स्पष्ट सन्देश दिएको छ: अब देशलाई नयाँ पुस्ताको नेतृत्व आवश्यक छ—इमानदार, जिम्मेवार र दूरदर्शी।
लोकतन्त्रलाई मजबुत र अर्थपूर्ण बनाउन पुरानालाई बिदा गर्नु अपरिहार्य छ। हो, यदि ती नेताहरू फेरि पनि जनताबाट अनुमोदित भएर फर्कन सके भने सान्दर्भिक हुन सक्छन्, तर त्यसको सम्भावना लगभग शून्यजस्तै छ। किनकि उनीहरूले पटक–पटक अवसर पाए, तर निराशा मात्र दिए।
अब समय नयाँ पुस्ताको हो—नयाँ दृष्टि, नयाँ मार्ग, र नयाँ आशाको। यही नयाँ नेतृत्वले मात्र नेपाललाई भविष्यतर्फ अघि बढाउन सक्छ।
