- डा. महिप

भारतका बाह्य मामिला मन्त्री (ईएएम) डा. एस जयशंकरको २०२४ सालको जनवरीको नेपाल भ्रमणले दुईपक्षीय सम्बन्धलाई अत्यन्तै फलदायक बनाएको छ। नेपालका विदेश मन्त्री एन पी साउदसँगै सातौं भारत-नेपाल संयुक्त आयोगको बैठकको सह-अध्यक्षता गर्दै उनले भ्रमणका क्रममा दुई महत्वपूर्ण समझौताहरू गरेका छ्न : दीर्घकालिन बिजुली व्यापार सन्धि र प्रभावकारी सामुदायिक विकास परियोजनाहरूमा लगानी बढाउने प्रतिबद्धता।

१,८५० किलोमिटरको सीमाना जोडिएको नेपाल र भारतबीच ब्रिटिश शासनको अन्तय भएदेखि नै गहिरो सम्बन्ध स्थापित छ।  १९५० को शान्ति र मैत्री सन्धिले आधारभूत रुपमा यस सम्बन्धलाई टिकाएको छ, जसले खुला सीमा, निर्बाध व्यापार र गहिरो सांस्कृतिक सम्बन्ध निर्माण गरेको छ। भिसाबिहीन आवजजावतले नेपाली र भारतीय नागरिकहरूलाई एकअर्काको देशमा लगभग बराबर अधिकार प्रदान गर्दछ, जसले भाषा, पोशाक र खाना-पिनामा देखिने पारिवारिक सम्बन्धलाई बढावा दिन्छ। यो आपसी सम्बन्ध दैनिक जीवनभन्दा बाहिर जान्छ, जसमा ऊर्जा, रक्षा, व्यापार र सांस्कृतिक आदानप्रदानमा मजबूत सहकार्य हुन्छ। यसलाई हिन्दीमा "रोटी बेटी का रिश्ता" भनिन्छ, जसले रोटी र छोरीको गहिरो सम्बन्धलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। यो सम्बन्ध आपसी सहयोग र साझा समृद्धिको सूचक हो।

दशकौंदेखि भारतले नेपालको विकास यात्रामा उल्लेखनीय भूमिका खेलेको छ। उदार अनुदान र ऋणहरूमार्फत भारतले नेपालमा महत्वपूर्ण संरचना निर्माण गर्न प्रत्यक्ष रुपमा लगानी गरेको छ। भारतद्वारा निर्मित एकीकृत जाँच पोष्टहरूले दुई राष्ट्रहरू बीचमा सहज आवागमन र व्यापारलाई सुचारु बनाउँछ। नेपालको शीर्ष व्यापारी मित्रको रुपमा भारतले नेपालको अर्थतन्त्रमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। वर्तमानमा व्यापार सन्तुलन भारतको पक्षमा छ भने पनि भारतले नेपालको आत्मनिर्भरतालाई सक्रिय रुपमा प्रोत्साहन गरेको छ । उत्पादन सुविधाहरूको विकास र विदेशी लगानी आकर्षण गर्दै (जसमा भारत नै सबैभन्दा ठूलो लगानीकर्ता हो) सो प्रोत्साहन गरिन्छ। यो लामो समयसम्मको साझेदारीले नेपालको समृद्धी मात्र होइन, तर दुई छिमेकीहरू बीचमा एक सन्तुलित आर्थिक सम्बन्ध सिर्जना गर्न पनि लक्षित गर्दछ।

आगामी दशकमा नेपालबाट भारतमा १०,००० मेगावाट बिजुली निर्यात गर्ने समझदारीलाई औपचारिकता प्रदान गर्दै भारतीय विदेशमन्त्रीको भ्रमणका क्रममा भएको यश ऊर्जा सम्झौताले एक थपेको छ। यस विकासले नेपालमा जलविद्युत परियोजनाहरूको विकासमा भारतीय सार्वजनिक क्षेत्रका एकाइहरू सक्रिय रूपमा सहभागी भई यस क्षेत्रमा गहिरो सहकार्यको लागि मार्ग प्रशस्त गर्दछ। नेपाल विद्युत प्राधिकरण र एनटीपीसी लिमिटेडबीच नवीकरणीय ऊर्जा विकाससम्बन्धी समझदारी पत्रमा हस्ताक्षरले स्वच्छ ऊर्जा समाधानका लागि साझा प्रतिबद्धतालाई जोड दिन्छ।

भम्रणको क्रममा दुई मन्त्रीहरूले संयुक्त रूपमा तीन महत्त्वपूर्ण 132 केभी विद्युत लाइनको उद्घाटन गरे: ती हुन रक्सौल-परवानीपुर लाइनमा दोस्रो सर्किट, कटैया-कुशाहा लाइनमा अर्को दोस्रो सर्किट, र एकदम नयाँ नौतनवा-मैनहिया लाइन। यी लाइनहरूले भारत र नेपाल बीचको अन्तरदेशीय ऊर्जा प्रसारणलाई २०० मेगावाटले बढावा दिनेछ र कुल क्षमतालाई १४०० मेगावाटमा पुर्‍याउनेछ।

ऊर्जाभन्दा बाहिर, नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठानले न्यूजस्पेस इण्डिया लिमिटेडसँगको सहकार्यमा विकास गरेको मुनाल स्याटेलाइटको सेवा सम्झौताको पनि भ्रमणले देखेको थियो। यो सहकार्य अन्तरिक्ष प्रविधि र अनुसन्धानमा भविष्यको प्रगतिको लागि राम्रो संकेत गर्दछ।

भारत सरकारले परराष्ट्रमन्त्री मार्फत जाजरकोट भूकम्पपीडितलाई पाँचौं किस्ता सहयोग हस्तान्तरण गरेको छ । यस किस्तामा कम्बल, पाल र सुत्ने झोलाहरूसँगै २० वटा पूर्वनिर्मित घरहरू समावेश थिए। बाँकी 180 घरहरू आगामी हप्ताहरूमा डेलिभर गरिनेछ। नेपालको भूकम्पपछिको पुनस्र्थापनालाई थप बलियो बनाउन परराष्ट्रमन्त्रीले मुख्यतया अनुदानको रूपमा लगभग  १००० करोड नेपाली रुपैयाको पर्याप्त आर्थिक सहायता प्याकेज पनि घोषणा गरे।

डा जयशंकरले  ‘सबका साथ, सबका विकास, सबका विश्वास, सबका प्रयास’ (सबका साथ, सबैको विकास, एकजुट प्रयासमा सबैको विश्वास) को सिद्धान्तबाट निर्देशित भई नेपाल भ्रमण गरेको देखिन्छ। नेपाल लगायत विश्वस्त छिमेकीहरुसँग साझेदारीको हात अगाडि बढाउँदै भारत आफ्नो विकास यात्रामा अगाडि बढ्न कटिबद्ध छ । यो प्रतिबद्धता आपसी सहयोग र पारस्परिक प्रगतिमा निर्मित क्षेत्रीय सम्बन्धको लागि प्रधानमन्त्री मोदीको दृष्टिकोणको नेतृत्वबाट उत्पन्न भएको हो। भारतको "छिमेकी पहिलो" पहलको आधारशिलाको रूपमा, नेपालले सर्वोपरि महत्त्वको स्थान प्राप्त गर्दछ। यस सन्दर्भमा प्रधानमन्त्री मोदीले 2014 मा नेपाल भ्रमण गर्दा भारत-नेपाल सम्बन्धलाई मार्गदर्शन गर्न "HIT" फ्रेमवर्क (राजमार्ग, सूचना मार्ग, र ट्रान्स-वे) प्रस्ताव गरेको स्मरण गरिनु आवस्यक छ।

भारतको "छिमेकी पहिलो" नीति यसको सम्बन्धको आधारशिला हो, जसले आफ्नो निकट छिमेकीहरूसँग बलियो र सहयोगी सम्बन्धको विकासलाई प्राथमिकता दिन्छ। सन् २०१४ मा सुरु भएको यो नीतिले यस क्षेत्रमा शान्ति, स्थिरता र साझा समृद्धिलाई प्रवर्द्धन गर्ने लक्ष्य राखेको छ।

नीतिका मुख्य तत्वहरू प्रत्येक छिमेकी (सम्मान) को विशिष्ट पहिचान र हितहरू पहिचान गर्ने, सबै तहमा नियमित र खुला सञ्चारमा संलग्न (संवाद), क्षेत्रीय सुरक्षा र आतंकवाद र प्रतिरक्षा (शान्ति) जस्ता मुद्दाहरूमा सहयोग प्रवर्द्धन गर्ने समावेश छन्। , व्यापार, लगानी, र पूर्वाधार परियोजनाहरू (समृद्धि) मार्फत आर्थिक विकासलाई समर्थन गर्दै र अन्तमा, भारत र छिमेकीहरू (संस्कृति) द्वारा साझा गरिएको समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदा मनाउने।

डा जयशंकरले नेपालका राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीसँगको शिष्टाचार भ्रमण र त्यसपछि शेरबहादुर देउवा र केपी शर्मा ओलीजस्ता प्रमुख राजनीतिक व्यक्तित्वहरूसँग भेटघाट गरेर कूटनीतिक सम्बन्धलाई थप मजबुत बनाएका थिए। उनले नेपाली राष्ट्रिय क्रिकेट टोलीसँग पनि अन्तरक्रिया गरे र दुई देशबीचको घनिष्ठ सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउन सांस्कृतिक र खेलकुद आदानप्रदानको महत्त्वलाई प्रकाश पारे। नेपाल क्रिकेट संघका पदाधिकारीहरुले रंगशाला निर्माणका लागि भारतसँग सहयोग मागेका थिए । जवाफमा, जयशंकरले नेपाली क्रिकेट टोलीलाई भारतीय रंगशालालाई आफ्नो आधिकारिक "होम ग्राउन्ड" को रूपमा प्रयोग गर्न प्रस्ताव गरे। यो हृदयस्पर्शी घोषणालाई नेपाली क्रिकेट टोलीका कप्तान रोहित पौडेलले खुसीसाथ स्वागत गरेका छन्, जसले यसलाई खेल परिवर्तन गर्ने घोषणा गरेका छन् । नेपाली क्रिकेटरहरूले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा बहादुरीका साथ प्रतिस्पर्धा गर्दै आएका बेला भारतको यो उदार समर्थनले नेपालको खेलकुदको उज्यालो भविष्यको लागि मार्ग प्रशस्त गर्ने, उल्लेखनीय वृद्धि गर्ने प्रतिज्ञा गरेको छ।

अयोध्याको भव्य राम मन्दिर छिट्टै खुल्ने क्रममा, यसले ल्याउन सक्ने सम्भावित पर्यटन बृद्धिको प्रत्याशाले नेपाल गुञ्जिरहेको छ। भगवान रामकी पत्नी सीताको जन्मस्थल मानिने जनकपुरले अयोध्या भ्रमण गर्ने तीर्थयात्रीहरूलाई आकर्षित गर्ने आशा राखेको छ, जसले दुबै देशमा फैलिएको "रामायण सर्किट" सिर्जना गर्दछ।

भारतका लागि नेपाली राजदूत शंकर प्रसाद शर्माले डिसेम्बर २०२३ मा रामायण सर्किटको भागको रूपमा जनकपुरको महत्त्वलाई प्रकाश पार्दै भारत र नेपालबीचको गहिरो सांस्कृतिक सम्बन्धमा जोड दिएका थिए। उनले यस क्षेत्रको आर्थिक विकासलाई बढावा दिने सडक र रेल सञ्जाल सुधारको परिकल्पना गरे।

जानकी मन्दिर, सीताको कथित जन्मस्थल, स्टेनेपालको सांस्कृतिक सम्पदाको शक्तिशाली प्रतीक र भारत-नेपाल सम्बन्ध सुदृढ पार्ने प्रमुख तत्वको रूपमा एनडीएस। शर्मा विश्वास गर्छन् कि रामायण सर्किटले भारतीय तीर्थयात्रीहरूलाई मात्र नभई थाइल्याण्ड, इन्डोनेसिया र बाहिरका पर्यटकहरूलाई पनि आकर्षित गर्न सक्छ, जसले महाकाव्य कथामा रुचि राख्छन्।
नेपालमा थप एक वाल्मीकि आश्रम छ, जहाँ सीताले महिनौं धार्मिक एकान्तमा बिताइन्। यसले नेपालमा रामायण र यसका आदर्शहरूप्रतिको गहिरो जरा गाडिएको प्रेमलाई जोड दिन्छ। भारतले जनकपुरको विकास र अयोध्यामा जोड्ने बस सेवाका लागि १०० करोड रुपैयाँ अनुदान दिएर सर्किटको विकासमा दुवै देशले सक्रिय रूपमा समर्थन गरेका छन्।

रामायण सर्किट भारतको पर्यटन मन्त्रालयद्वारा प्रवद्र्धित दुईवटा अन्तरराष्ट्रिय सर्किटहरू मध्ये एक हो, जसले नेपालसँगको सांस्कृतिक सम्बन्धमा राखिएको अत्याधिक महत्त्वलाई झल्काउँछ। यो पहललाई यस क्षेत्रमा चीनको बढ्दो आर्थिक प्रभावलाई रोक्ने उपायको रूपमा पनि हेरिएको छ। यस सांस्कृतिक खजानालाई प्रवर्द्धन गर्न भारत र नेपालले हात मिलाएर, राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघ (RSS) ले सरकार र सीमाना पार गर्ने गहिरो सम्बन्धलाई जोड दिन्छ। राजदूत शर्माले रामायण सर्किटले दक्षिण एसियाली मुलुकलाई मात्र नभई विश्वलाई नै असर गर्ने बताए ।

राम मन्दिरको उद्घाटन अयोध्या र भारतका लागि मात्र होइन, नेपालका लागि पनि महत्त्वपूर्ण क्षण हो। सम्भावित पर्यटन बूमले सांस्कृतिक सम्बन्ध सुदृढ गर्ने, आर्थिक विकासलाई बढावा दिने र विश्वलाई रामायणको कालातीत सुन्दरताको नजिक ल्याउने वाचा गर्दछ।

अन्तमा, जनवरी २०२४ मा डा. एस जयशंकरको दुई दिने नेपाल भ्रमणले द्विपक्षीय सम्बन्धमा महत्वपूर्ण प्रगति भएको संकेत गर्यो। सातौं भारत-नेपाल संयुक्त आयोगको बैठकको सह-अध्यक्षता गर्दै, भ्रमणले महत्त्वपूर्ण सम्झौताहरू - दीर्घकालीन ऊर्जा व्यापार सम्झौता र सामुदायिक परियोजनाहरूमा लगानी बढाएको थियो। साझा इतिहासमा जरा गाडिएको र 1950 शान्ति र मित्रताको सन्धिद्वारा औपचारिक रूपमा, राष्ट्रहरूको सम्बन्धले खुला सिमाना, निर्वाध व्यापार  र सांस्कृतिक बन्धनहरू समावेश गर्दछ। नेपालबाट भारतमा १० हजार मेगावाट बिजुली निकासी गर्न सक्ने ऊर्जा सम्झौताले गहिरो सहकार्यको प्रतीक हो। पावर लाइनको उद्घाटन, मुनाल स्याटेलाइट सेवा सम्झौता, र भूकम्पपीडितहरूलाई सहयोग गर्दै साझा प्रगति र मानवीय प्रतिबद्धता प्रदर्शन गर्दछ। सांस्कृतिक तालमेलले नेपालको टोलीलाई समर्थन गर्दै क्रिकेटमा विस्तार गरेको छ, जबकि अयोध्याको राम मन्दिरको भव्य उद्घाटनले "रामायण सर्किट" मार्फत सांस्कृतिक सम्बन्धलाई गहिरो बनाउने र आर्थिक अवसरहरू बढाउने वाचा गरेको छ। भ्रमणले दिगो सहयोग, कूटनीतिक सम्बन्ध, आपसी विकास र साझा समृद्धिमा जोड दिएको छ ।
(डा. महीप भारतको विदेश मामिला र वैश्विक राजनीतिको क्षेत्रमा एक प्रतिष्ठित विद्वान हुन्। उनले महत्वपूर्ण मुद्दाहरूमा नियमित रूपमा योगदान गर्छन्।)

एस जयशंकर