भारतले आफ्नो एक विशिष्ट नेता, पूर्वप्रधानमन्त्री डा. मनमोहन सिंहलाई २०२४ डिसेम्बर २८ मा ९१ वर्षको उमेरमा गुमाएको छ। आर्थिक सुधार र कूटनीतिक कौशलका लागि चर्चित डा. सिंहको निधनले भारतको राजनीतिक र बौद्धिक क्षेत्रमा ठूलो अभाव सिर्जना गरेको छ।

भुटानका राजा जिग्मे खेसर नामग्याल वाङ्चुकले २०२४ डिसेम्बर २९ मा भारतको भ्रमण गर्दै भारतीय नेतृत्व र जनतालाई व्यक्तिगत रूपमा समवेदना व्यक्त गरेका छन्। तर, यति महत्त्वपूर्ण क्षणमा नेपालका प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको अनुपस्थितिले नेपालले क्षेत्रीय कूटनीतिलाई कसरी प्राथमिकता दिन्छ भन्ने विषयमा प्रश्न उठाएको छ।

कूटनीतिक अवसरमा नेपालको अनुपस्थिति

प्रधानमन्त्री ओलीले डा. सिंहप्रति समवेदना व्यक्त गर्न भारतको भ्रमण गरेनन् । यस निर्णयले आलोचना पाएको छ, किनकि धेरैले यस्ता क्षणहरूलाई कूटनीतिक सम्बन्ध बलियो बनाउन अवसरका रूपमा हेर्छन्।

विशेषगरी, उच्च-प्रोफाइल अन्त्येष्टि वा समवेदना कार्यक्रममा निमन्त्रणा बिना नै सहभागी हुने परम्परा छ, जसले क्षेत्रीय सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउन सहयोग गर्छ। भुटानका राजाले यस्तो महत्त्वपूर्ण क्षणलाई महत्त्व दिएका बेला नेपालको अनुपस्थितिले ध्यान खिचेको छ।

कूटनीतिक सम्बन्धको विगतको सन्दर्भ

प्रधानमन्त्री ओलीको नेतृत्वमा रहेको वर्तमान सरकारले भारतसँगको कूटनीतिक सम्बन्धमा चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ। ओली सरकारले भारतसँग द्विपक्षीय सम्बन्ध सुधार्न औपचारिक भ्रमणको इच्छा व्यक्त गरे पनि नयाँ दिल्लीले हालसम्म निमन्त्रणा गरेको छैन। यसले दुई देशबीचको सम्बन्ध तनावपूर्ण रहेको धारणा बलियो बनाएको छ।

विशेषज्ञहरूका अनुसार, ओलीले निमन्त्रणा बिना नै भारत भ्रमण गरेर डा. सिंहप्रति श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्नुका साथै भारतीय नेताहरूसँग अनौपचारिक संवादको अवसर लिन सक्थे। यस्तो कदमले ओलीको पहिलेको सम्बन्ध सुधार्ने प्रयासलाई पनि प्रतिध्वनित गर्ने थियो र भारतसँग नेपालको सकारात्मक संलग्नताको इच्छा देखाउने थियो।

कूटनीतिज्ञ र जनताका प्रतिक्रिया

काठमाडौंका कूटनीतिक विश्लेषकहरूले ओलीको अनुपस्थितिलाई गुमेको अवसरका रूपमा व्याख्या गरेका छन्। “दक्षिण एसियामा व्यक्तिगत इशाराहरू औपचारिक प्रोटोकलभन्दा महत्वपूर्ण हुन्छन्। प्रधानमन्त्रीले भारतप्रति नेपालको सम्मान र सद्भावलाई बलियो बनाउन यस समारोहमा सहभागी हुन सक्थे,” एकजना पूर्व नेपाली राजदूतले टिप्पणी गरे।

नेपालका सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताहरूले पनि यो विषयमा निराशा व्यक्त गरेका छन्। धेरैले सक्रिय कूटनीतिक संलग्नताको आवश्यकतामाथि जोड दिएका छन्।

डा. मनमोहन सिंहप्रति श्रद्धाञ्जली

विश्वभरबाट डा. मनमोहन सिंहप्रति श्रद्धाञ्जली व्यक्त भइरहेका छन्। सन् १९९१ मा भारतको आर्थिक उदारीकरणका सुधारहरू अघि बढाउने र भारतलाई उदाउँदो आर्थिक शक्तिको रूपमा स्थापित गर्न उनको भूमिका उल्लेखनीय थियो। उनले २००४ देखि २०१४ सम्मको प्रधानमन्त्रीकालमा भारतका नीति परिवर्तनका साथै भारत-अमेरिका सम्झौताजस्ता महत्त्वपूर्ण प्रगतिहरूका लागि मार्ग प्रशस्त गरे।

भारतीय नेताहरू र जनताले उनको निधनमा दुःख व्यक्त गरेका छन्। उनको राजकीय अन्त्येष्टि २०२४ डिसेम्बर ३० मा नयाँ दिल्लीमा गरिनेछ। भुटानका राजालगायत विश्वभरका नेताहरूले व्यक्तिगत रूपमा सम्मान प्रकट गर्दै उनको व्यापक प्रभावलाई उजागर गरेका छन्।

निष्कर्ष

डा. मनमोहन सिंहप्रतिको समवेदना कार्यक्रममा नेपालको प्रधानमन्त्रीको अनुपस्थितिले नेपाल-भारत सम्बन्धमा रहेको चुनौतीलाई पुनः उजागर गरेको छ। भुटानले यस अवसरलाई भारतसँगको सम्बन्ध बलियो बनाउन उपयोग गर्‍यो, तर नेपालको नेतृत्वले निष्क्रिय दृष्टिकोण अपनायो। यो घटना कूटनीतिमा समयमा गरिएको इशाराको महत्त्वको स्मरण हो, विशेषगरी दक्षिण एसियाको जटिल भू-राजनीतिक ढाँचामा।