एआईले नेपालको काला पत्थरमा तोड्यो कीर्तिमान: जान्नुहोस् कसरी!
काला पत्थरको शिखरमा, समुद्री सतहबाट ५,५०० मिटर माथि, संयुक्त राष्ट्र संघको स्टप टि.बी. कार्यक्रमका टोली नेता, ज्याकोब क्रेसवेलले चिसिएको ल्यापटपलाई आफ्नो नांगो पेटमा राखेर त्यसलाई तातो बनाउनका लागि आफ्नो धेरै तहका लुगाहरू खोले। करिब बीस मिनेट पछि, पावर बैंकको मद्दतले ल्यापटप पुनः संचालित भयो र विश्व कीर्तिमान बनाउने अभियान पुनः सही मार्गमा फर्कियो। यो कीर्तिमानको समीक्षा गिनीज वर्ल्ड रेकर्ड्सले गरिरहेको छ।
टोलीमा रहेका एक शेरपाले सेतो बोर्ड जस्तो देखिने वस्तु आफ्नो छातीमा राखे र अर्को व्यक्तिले एस्प्रेसो जस्तै देखिने मेसिन उनको पिठ्युमा राखेर एक्स-रे गर्न सुरु गरे। बोर्डले डाटा संकलन गर्यो र यसलाई कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) सफ्टवेयर जडान गरिएको ल्यापटपमा पठायो। आधा मिनेट पछि स्क्रिनिङ समाप्त भएको सन्देश देखा पर्यो। एआई बिना, यो प्रक्रिया गर्न रेडियोलोजिस्टको आवश्यक पर्ने र केही घण्टा लाग्ने थियो।
स्वास्थ्य पेशेवरहरूको यो समूहले मे महिनाको आफ्नो अभियानलाई सफल मान्यो। तिनीहरूको उद्देश्य भनेको एआई युक्त पोर्टेबल एक्स-रे मेसिनहरू – जसको वजन लगभग २५ किलो हुन्छ –लाई संसारका सबैभन्दा दुर्गम स्थानहरूमा काम गर्न सक्ने देखाउनु हो। यो प्रविधि पहिले नै विश्वव्यापी रूपमा व्यावसायिक रूपमा उपलब्ध भइसकेको छ, र यसलाई धेरै विकासशील देशहरूमा ठूला स्वास्थ्य समस्याहरू मध्ये एक रहेको क्षयरोग (टीबी) उन्मूलनको कुञ्जी मानिन्छ।
स्टप टीबीका निर्देशक मिकेल ब्रोहोल्ट, जो उक्त अभियानका सदस्य पनि हुन्, भन्छन् कि यस रोग भएका धेरै मानिसहरू पत्ता नलागेको अवस्थामा छन् र अन्जानमा यो रोग फैलाउने जोखिममा छन्।
"टीबी उन्मूलन गर्नका लागि हामीले धेरै मानिसहरूको स्क्रिनिङ गर्न आवश्यक छ। यदि हामी हिमालयको शिखरमा एक्स-रे लैजान सक्षम छौं भने, तपाईले यसलाई जहाँसुकै लैजान सक्नुहुन्छ," ब्रोहोल्ट भन्छन्।
एआई र स्वास्थ्य सेवा: संसारका दुर्गम स्थानहरूमा सम्भावनाहरू
एआईले स्वास्थ्य सेवा अधिक पहुँचयोग्य बनाउने वाचा गरेको छ, जस्तै स्वचालित प्रशासन प्रणालीहरूमा च्याटबोटहरू चिकित्सक र नर्सहरूको बहुमूल्य समय बचाउन सहयोग गर्दैछन्। गूगलकी प्रमुख स्वास्थ्य अधिकारी, करेन डेसाल्भोले एआईलाई पेनिसिलिनको खोजसँग तुलना गरेकी छन्। उनले जिनेभामा आयोजित विश्व स्वास्थ्य सभामा यसलाई मानव स्वास्थ्य प्रवर्द्धनको सबैभन्दा रूपान्तरणकारी अवसरको रूपमा व्याख्या गरेकी छन्।
स्वास्थ्य सेवामा प्रयोग हुने पहिलो बजार-तयार एआई अनुप्रयोगहरू मध्ये एक भनेको कम्प्युटर-सहायता निदान हो। यस्तो प्रविधि पहिले नै केही विकसित देशहरूमा प्रारम्भिक स्क्रिनिङको लागि प्रयोग भइरहेको छ। यो प्रविधि विकासशील देशहरूमा समेत प्रयोग भइरहेको छ, जहाँ रेडियोलोजिस्टको अभावका कारण एआईले तिनीहरूको स्वास्थ्य सेवामा ठूलो प्रभाव पार्न सक्छ।
नेपालको खुम्बु क्षेत्रमा रहेको लुक्ला शहरको अस्पतालको प्रतीक्षालयमा, ६३ वर्षीया पासाङ याङ्जी काठको भारी बेन्चमा निद्रामा छन्। टीबीको कारणले गर्दा उनी लामो समयसम्म सजिलै निदाउन सक्छिन्। "म हरेक दिन यहाँ उपचारका लागि आउँछु," उनी कम सुनिने स्वरमा भन्छिन्। खुम्बुमा खोक्ने समस्या यति सामान्य छ कि यसलाई "खुम्बु खोकि" भनिन्छ।
टीबीबाट ग्रसित पासाङ याङ्जीले २०१७ मा आफ्ना पतिबाट यो रोग सरेको थियो र दुई महिना उपचार लिएकी थिइन्। तर, दैनिक अस्पतालको यात्रा गर्दा काम गर्न नपाउँदा उनीले अस्पताल जान छाडिन्। तीन महिना अघि, उनका लक्षणहरू गम्भीर भए र उनले पुनः उपचार सुरु गरिन्।
खुम्बुको कठिन भूभागमा प्रति १,५०,००० मानिसमा एक जना चिकित्सक मात्रै उपलब्ध छ। स्क्रिनिङ गर्न, मानिसहरूलाई काठमाडौं जानुपर्ने हुन्छ – यो यात्रा महँगो हुन्छ र लामो समय लाग्न सक्छ, जसले गर्दा बिरामीहरूले आफ्नो जागिर गुमाउने जोखिम बढाउँछ। काठमाडौंमै पनि स्रोतहरू कमी छ। नेपालमा २९ मिलियन जनसंख्या रहेको देशमा जम्मा १५० रेडियोलोजिस्ट मात्र उपलब्ध छन्।
"नयाँ प्रविधिहरू जस्तै अल्ट्रापोर्टेबल एक्स-रेहरू एआईसँगैको प्रयोगले, हामीले छिट्टै मानिसहरूको स्क्रिनिङ गर्न र कुन केसहरू सामान्य र कुन असामान्य छन् भनेर बताउन सक्छौं," ब्रोहोल्ट भन्छन्। "यसले ठूलो शहरहरूमा यात्रा गर्ने आवश्यकता मात्र समाप्त गर्दैन, तर टीबी स्क्रिनिङलाई अत्यधिक प्रशिक्षित मेडिकल कर्मचारीहरूको निर्भरता कम गर्न पनि सहयोग गर्छ।"
स्टप टीबीले केही वर्षदेखि विश्वका विभिन्न देशहरूमा एआईयुक्त पोर्टेबल एक्स-रे उपकरणहरू परिचालन गरिरहेको छ। यस प्रविधिले यस समयमा लाखौं मानिसहरूको स्क्रिनिङ गरिसकेको छ, जसमा हजारौं असामान्य छाती एक्स-रेहरू पत्ता लगाएका छन्।
ब्रोहोल्ट यस प्रविधि छिट्टै ठूलो स्तरमा सुरु हुनेमा उत्साहित छन्। "टीबी संसारको सबैभन्दा ठूलो संक्रामक रोग हत्यारा हो, जसले विशेष गरी सीमान्तकृत समुदायहरूलाई प्रभावित गर्छ। एआई स्वास्थ्य समानतामा लगानी गर्ने अवसरको प्रतिनिधित्व गर्दछ।"
नेपालमा, ब्रोहोल्ट र उनको टोलीले आफ्नो एक्स-रे मेसिन स्थानीय अस्पताललाई दान गरेका छन्, जहाँ स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई यसलाई प्रयोग गर्न सिकाइएको छ, मुख्य रूपमा टीबी स्क्रिनिङको लागि तर अन्य चोटपटकहरूको लागि पनि। "अब यो प्रविधिलाई अगाडि बढाउन स्रोत र राजनीतिक इच्छाशक्तिको सवाल हो।"
(यो सामग्री मूल रूपमा साउथ चाईना मर्निङ पोस्टमा पेर लिलजासले लेखेका हुन् र यसमा प्रतिलिपि अधिकार लागू हुन्छ।)
