भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको ११–१२ नोभेम्बर २०२५ को दुईदिने भुटान राज्य भ्रमणले व्यापार, लगानी, ऊर्जा, पूर्वाधार, डिजिटल एकिकरण र सांस्कृतिक कूटनीतिमा नयाँ अध्याय खोलिदिएको छ।
भारत र भुटानबीचको सम्बन्ध आज “मुटु–देखि–मुटु” को भावनात्मक मैत्रीबाट रणनीतिक गहिराई, दिगो विकास र आर्थिक सह–समृद्धिको साझेदारीमा रूपान्तरित हुँदैछ।

---

भारत–भुटान सम्बन्ध : ७५ वर्षभन्दा बढीको विश्वासको यात्रा

• भारतले १९४९ मै भुटानको सार्वभौमिकता पहिचान गर्दै मैत्री सन्धि गरेको थियो, जसलाई २००७ मा परिमार्जन गरी भुटानको बढ्दो अन्तर्राष्ट्रिय भूमिकासँग मिलाइएको थियो।
• भारत भुटानको सबैभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदार हो—भुटानको विश्व व्यापारको ८०% भारतसँग।
• भुटानमा हुने कुल FDI मध्ये झण्डै ५५% भारतीय लगानी हो।
• विद्युत्, पूर्वाधार, शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा र सांस्कृतिक आदान–प्रदानमै दुई देशबीचको सम्बन्ध मजबुत बनेको छ।

---

२१औँ शताब्दीमा भारत–भुटान साझेदारी : सहयोगबाट सह–सृजनातर्फ

आज सम्बन्ध Aid-based मोडलबाट सरेर
Energy + Digital Economy + Connectivity + Health + Innovation मा आधारित बहुआयामिक सहकार्यमा परिणत भएको छ।

• २०२४ को Joint Vision Document ले जलविद्युत्, सौर्य, हाइड्रोजन, ऊर्जा सुरक्षा र हरित भविष्यको रोडम्याप तय गर्यो।
• भारतको Neighbourhood First र भुटानको Economic Diversification रणनीतिले FinTech, Space Collaboration, Digital Payment, Education मा नयाँ सम्भावना खोलेको छ।
• 2016 को Trade, Commerce and Transit Agreement ले भुटानी वस्तुहरूलाई भारतमार्फत तेस्रो देशमा शुल्क–मुक्त पहुँच सुनिश्चित गर्छ।

---

व्यापार र लगानी : तीव्र गतिमा विस्तार

भारत भुटानको शीर्ष व्यापारिक गन्तव्य
भुटानका निर्यात वस्तु : जलविद्युत्, फेरैसिलिकन, काठ, खनिज
भारतबाट आयात : पेट्रोलियम, सवारीसाधन, मेसिनरी, औषधि, खाद्यान्न, निर्माण सामग्री

भारत–भुटान कुल व्यापार (USD Million)

• 2021-22 : 1430

• 2022-23 : 1614

• 2023-24 : 1302

• 2024-25 : 1905

लगानीका क्षेत्रहरू :
• जलविद्युत्
• बैंकिङ
• ICT
• खाद्य प्रशोधन
• औषधि उद्योग
• विनिर्माण
• पर्यटन र आतिथ्य

Gelephu Mindfulness City मा भारतीय लगानी निर्णायक हुने अपेक्षा छ—पूर्वाधार, डिजिटल प्लेटफर्म र सीप विकासमा भारत प्रमुख साझेदार बन्नेछ।

---

पूर्वाधार र कनेक्टिभिटी : भुटानको विकासको मेरुदण्ड

भारत–सहयोगमा बनेका Chukha, Tala, Punatsangchhu जस्ता मेगा–हाइड्रो परियोजनाले भुटानको अर्थतन्त्रलाई रूपान्तरण गरेका छन्।
नयाँ योजनाहरू :
• Kokrajhar–Gelephu र Banarhat–Samtse रेलमार्ग
• दक्षिण कोरिडोरमार्फत व्यापार तथा पर्यटन प्रवाह
• प्रसारण लाइन, सडक र सीमावर्ती बजार विस्तार

पूर्वाधार अब आर्थिक मात्र होइन रणनीतिक विश्वास को आधार बनेको छ।

---

प्रधानमन्त्री मोदीको २०२५ भुटान भ्रमण : ऐतिहासिक उपलब्धिहरू

मोदीको भ्रमणले दुई देशबीच रणनीतिक साझेदारीलाई नयाँ उचाइ दिएको छ।
मुख्य उपलब्धिहरू :

✔ १०२० MW Punatsangchhu-II Hydropower Project उद्घाटन

✔ १२०० MW Punatsangchhu-I को मुख्य बाँध पुनःसुचारु

✔ रु ४००० करोड (US$ 455 Million) Line of Credit

✔ Hatisar–Gelephu Immigration Checkpost स्थापना

✔ वाराणसीमा भुटानी मन्दिर/Guest House का लागि भूमि उपलब्ध

✔ Renewable Energy MoU — Solar, Wind, Biomass, Hydrogen

✔ Health & Medicine MoU — औषधि, Tele-medicine, Diagnostics

मोदीले चौथो द्रुक ग्याल्पोको ७०औँ जन्मोत्सव तथा Global Peace Prayer Festival मा समेत सहभागी हुँदै सांस्कृतिक र आध्यात्मिक एकता झनै बलियो बनाए।

---

अर्को दशकको एजेन्डा : भारत–भुटान सम्बन्ध कहाँ जाँदैछ?

१) ऊर्जा सहकार्य

• जलविद्युत् मुख्य स्तम्भ
• सौर्य, हावा, Hydrogen मा विस्तार
• भुटानी हाइड्रो भारतको Grid मा समायोजन → South Asian Energy Security

२) कनेक्टिभिटी क्रान्ति

• रेलमार्ग
• स्मार्ट सीमा व्यवस्थापन
• Hatisar corridor → Gelephu Special Administrative Region को गेटवे

३) डिजिटल र स्वास्थ्य सहकार्य

• UPI cross-border payment
• Telemedicine
• Youth innovation lab
• EdTech र FinTech incubation

४) व्यापार–लगानीको नयाँ मोडेल

• Resource-export बाट Value-added production तर्फ
• भारतीय विनिर्माण भुटानमा
• Joint service export
• Green industry + Mindfulness Economy

५) रणनीतिक स्थायित्व र दिगोपन

• हिमाली सुरक्षा
• Eco-tourism
• जलवायु–स्मार्ट जलविद्युत्
• हरित प्रविधिमा सहकार्य

---

निष्कर्ष

भारत–भुटान सम्बन्धले भावना मात्र होइन—रणनीति, दिगोपन र साझेदारीको गहिराई बोकेको छ।
मोदीको २०२५ को भ्रमणले
• ऊर्जा,
• कनेक्टिभिटी,
• डिजिटल भविष्य,
• स्वास्थ्य,
• लगानी–केन्द्रित व्यापार
जस्ता क्षेत्रमा दीर्घकालीन मार्गचित्र तयार गरिदिएको छ।

भारतका लागि भुटान — पूर्वी हिमालयको दृढ साझेदार।
भुटानका लागि भारत — विकास, आत्मनिर्भरता र आधुनिकताको अभिन्न सहयोगी।