काठमाडौं — भेटघाटको क्रममा हामी ‘नमस्ते’ भन्ने कि ‘नमस्कार’?—यो सरल जस्तो देखिने प्रश्नभित्र हजारौं वर्षको भाषिक र सांस्कृतिक विमर्श लुकेको छ। ‘नमः’ शब्दको मूल अर्थ नै श्रद्धा, नमन र आदर हो—जसमा दुई हात जोडेर शिर निहुराउने संस्कार समावेश छ। त्यसै ‘नमः’ शब्दमा ‘ते’ (अर्थात् ‘तिमीलाई’) जोडिँदा ‘नमस्ते’ बन्छ, जसको शाब्दिक अर्थ हुन्छ—‘तिमीलाई नमन’। त्यस्तै, जब ‘नमः’मा भावार्थक कार ‘कार’ जोडिन्छ, ‘नमस्कार’ बन्ने गर्छ, जसले पनि नमनकै भाव प्रकट गर्छ।

वेददेखि उपनिषद् र पुराणहरूसम्म ‘नमस्ते’ शब्दको प्रयोग देखिन्छ। शुक्लयजुर्वेदका मन्त्रहरूमा ‘नमस्ते रुद्रमन्यव’ र ‘नमस्ते हरसे शोचिषे’ जस्ता वाक्यांशहरू त्यसको प्रमाण हुन्। तर आश्चर्यको कुरा, ‘नमस्कार’ शब्द त्यति धेरै स्थानमा भेटिँदैन। यही ऐतिहासिकता र वैदिक गहिराइलाई आधार बनाएर आर्यसमाजका विद्वान्हरू ‘नमस्ते’लाई मानव सभ्यताकै सबैभन्दा प्राचीन र श्रेष्ठ अभिवादन ठान्छन्।

तर आधुनिक विद्वत् वर्गको सोच फरक छ। उनीहरूका अनुसार ‘नमस्ते’मा रहेको ‘ते’ (तिमीलाई) भन्ने भावले सम्मान्य व्यक्तिलाई सम्बोधन गर्दा अलिक असजिलो उत्पन्न गर्न सक्छ, किनभने ‘तिमी’ भन्दा पनि ‘तपाईं’ वा ‘तिमीहरू’ भन्दा अधिक सभ्य र निरपेक्ष सम्बोधन चाहिन्छ। त्यसैले औपचारिक सम्बोधनमा ‘नमस्कार’लाई बढी सात्विक, शुद्ध र शिष्ट मानिन्छ। श्रद्धा, औपचारिकता र दूरीका हिसाबले ‘नमस्कार’ अझ सन्तुलित शब्द ठहरिन्छ।

यद्यपि जनजीवनमा भने ‘नमस्ते’ नै विजयी भएको छ। रेडियो, टेलिभिजन, विद्यालयदेखि प्लेन र रेस्टुरेन्टसम्म ‘नमस्ते हजुर’ नै सुनिन्छ। यसको कारण पनि सरल छ—‘नमस्ते’ छोटो, मिठो र सहज उच्चारण हुने शब्द हो। बालकदेखि वृद्धसम्म सहजै उच्चारण गर्न सक्ने यही सहजताले ‘नमस्ते’लाई जनभाषाको हिस्सा बनाएको छ। त्यसका विपरीत ‘नमस्कार’ औपचारिक, लम्बेतान र शास्त्रीय भएकाले सामान्य बोलचालमा पछि परेको देखिन्छ।

विद्वान्हरू भने मान्यता र शुद्धताका कारण ‘नमस्कार’ प्रयोग गर्न आग्रह गर्छन्। उनीहरूको बुझाइमा, शुद्ध उच्चारण र श्रद्धा बिना बोलेको ‘नमस्ते’ले सम्मानको भाव हराउँछ। तर सामान्य जनताका लागि भाषिक शुद्धता होइन, भावनात्मक आदानप्रदान नै प्राथमिक हुन्छ।

सांस्कृतिक दृष्टिले हेर्दा, ‘नमस्ते’ र ‘नमस्कार’ दुवै श्रद्धा, आदर र आत्मीयताको प्रतीक हुन्। तर कुन प्रयोग गर्ने भन्ने कुरा प्रसङ्ग र सम्बन्धमा निर्भर गर्छ। देवता वा अप्रत्यक्ष सम्बोधनमा ‘नमस्ते’ उपयुक्त हुन्छ भने, प्रत्यक्ष रूपमा मान्यजन वा औपचारिक व्यक्ति सामु भने ‘नमस्कार’ नै शिष्ट र उपयुक्त ठहरिन्छ।

अन्ततः, शब्दभन्दा बढी महत्त्व श्रद्धा र भावनाको हुन्छ। हात जोडेर भनिएको ‘नमस्ते’ होस् वा शिर झुकाएर गरिएको ‘नमस्कार’, दुबैको मूल्य तब मात्रै रहन्छ जब त्यसमा अहंकार होइन, श्रद्धा मिसिएको हुन्छ।

नमस्कार नमस्ते