चीनले लुकाएको सत्य! नेपालले १७९२ मा चीनलाई पराजित गरेको रहस्य खुल्यो!
यलमाया केन्द्र, पाटन ढोका – फेब्रुअरी २५, २०२५
यलमाया केन्द्रमा आयोजित एक ऐतिहासिक व्याख्यानमा, हाइडलबर्ग विश्वविद्यालयका प्रख्यात इन्डोलजिस्ट प्रोफेसर डा. अक्सेल माइकल्सले १७९१-९२ को नेपाल-चीन युद्ध सम्बन्धी परम्परागत कथनलाई चुनौती दिँदै नेपाल पराजित नभई विजयी भएको ठहर गरेका छन्। नेपालका ख्यातिप्राप्त पत्रकार र इतिहासविद् कनक मणि दीक्षित द्वारा आयोजित उक्त कार्यक्रमले चिनियाँ स्रोतहरूद्वारा स्थापित परम्परागत कथालाई खण्डन गर्दै, नयाँ प्रमाणहरूका आधारमा नेपालको विजयको पुष्टि गरेको छ।
इतिहासको पुनर्लेखन: चीन-नेपाल युद्धको वास्तविकता
सन् १७९१-९२ को नेपाल-चीन युद्ध मुख्यतः नेपाल र तिब्बतबीचको व्यापार र मुद्रा विवादबाट उत्पन्न भएको थियो। आर्थिक नियन्त्रण प्राप्त गर्ने उद्देश्यले, गोरखालीहरूले १७८८ र १७९१ मा तिब्बतमाथि आक्रमण गरे, जसले तिब्बतलाई चिङ वंशको सहयोग खोज्न बाध्य बनायो। तत्पश्चात, चिनियाँ सम्राट छ्यानलोङले जनरल फुकआङ्गानलाई गोरखालीहरूलाई परास्त गर्न खटाए। चिनियाँ सेना नुवाकोटसम्म अघि बढ्न सफल भयो, जुन काठमाडौंबाट एक दिनको दुरीमा मात्र थियो।
चिनियाँ स्रोतहरूमा यो युद्धलाई चिङ साम्राज्यको विजयका रूपमा चित्रण गरिएको छ। तिब्बतमा रहेका शिलालेखहरू, सम्राटीय चित्रहरू, र आधिकारिक चिङ अभिलेखहरूमा नेपाललाई चीनको अधीनस्थ राज्यको रूपमा प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ।
तर, प्रोफेसर माइकल्सका अनुसार यी कथनहरू ऐतिहासिक सत्यता भन्दा राजनीतिक उद्देश्यले स्थापित गरिएका हुन्। नवीन रूपमा फेला परेका २८ ऐतिहासिक फोलियोहरूले यो युद्धको असली परिणाम चीनको पराजय रहेको पुष्टि गर्छ।
बेत्रावतीको युद्ध: निर्णायक मोड
नेपालको आत्मरक्षाको सबैभन्दा महत्वपूर्ण लडाइँ बेत्रावतीमा भयो, जहाँ संख्यात्मक रूपमा कमजोर भए पनि गोरखाली सेनाले अत्यन्त रणनीतिकरूपमा प्रतिकार गर्दै चिनियाँ सेनालाई पराजित गर्यो।
सन्धि युद्ध प्रतिवेदनअनुसार, गोरखाली सेनाको प्रतिआक्रमणपछि चिनियाँ सैनिकहरूमा भागदौड मच्चियो, जसका कारण धेरै सैनिकहरू बेत्रावती नदीमा डुबेर मरे, केहीले आफ्ना हतियार र तोपहरू त्यागेर भाग्न बाध्य भए।
पराजयको आभास भएपछि, जनरल फुकआङ्गानले काठमाडौं कब्जा गर्ने योजना परित्याग गर्दै नेपालसँग शान्ति वार्ता गर्न प्रस्ताव गरे। राजा रणबहादुर शाहलाई लेखेको पत्रमा उनले उल्लेख गरे:
"युद्धमा जित र हार स्वाभाविक कुरा हुन्। हाम्रो क्षतिको बाबजुद, अब यो द्वन्द्वलाई अन्त्य गरौं। म अघि बढ्ने छैन। बरु, म आफ्ना सेना फिर्ता लैजानेछु र गोरखा महाराजलाई बहुमूल्य उपहारहरू प्रदान गर्नेछु।"
यो अभिव्यक्तिले नेपालले आत्मसमर्पण गरेको भन्ने परम्परागत कथनलाई खण्डन गर्दै चीनले वास्तविक पराजय स्वीकार गरेको देखाउँछ।
कूटनीतिक सम्झौता: नेपालका शर्तमा सम्पन्न शान्ति संधि
बेत्रावती सन्धि, जुन चिनियाँ सेनाको फिर्तीसँगै सम्पन्न भयो, दुवै पक्षलाई आफ्नो इज्जत जोगाउने अवसर प्रदान गर्यो, तर नेपालको सम्प्रभुता सुरक्षित रह्यो।
यस संधिको विवादास्पद पक्ष भनेको नेपाल र चीनबीच आदानप्रदान भएका उपहारहरूको व्याख्या हो।
चिनियाँ स्रोतहरू तिनलाई कर (tribute) का रूपमा प्रस्तुत गर्छन्, जसले नेपालले सम्राट छ्यानलोङलाई अधिपति मानेको देखाउने प्रयास गर्छ।
नेपालका स्रोतहरू, विशेषगरी सन्धि युद्ध प्रतिवेदन, तिनलाई राजनयिक उपहार (सौगात, कोशेली) का रूपमा परिभाषित गर्छन्, जुन आपसी सम्मानको प्रतीक मात्र थियो।
प्रोफेसर माइकल्सले स्पष्ट रूपमा उल्लेख गरे कि नेपाल कहिल्यै तिब्बतजस्तै चिङ प्रशासनको अधीनमा गाभिएको थिएन।
सन्धिमा चीनले भविष्यमा नेपाललाई सैन्य सहायता गर्ने प्रतिज्ञा गरे पनि, एंग्लो-नेपाल युद्ध (१८१४-१६) का बेला चीनले कुनै सहयोग नगरेको तथ्यले नेपाल कहिल्यै चिङ अधीनस्थ राज्य नभएको प्रमाणित गर्छ।
नेपालको विजय: सैनिक, कूटनीतिक, र मनोवैज्ञानिक रूपमा पूर्ण सफलता
प्रोफेसर माइकल्सले तर्क गरे कि युद्धमा विजय केवल युद्धमैदानको विजयमा निर्भर हुँदैन, बरु कूटनीतिक र राजनीतिक परिणामहरू पनि निर्णायक हुन्छन्।
युद्धबाट प्राप्त नेपालका महत्वपूर्ण उपलब्धिहरू:
✅ नेपालले पूर्ण स्वतन्त्रता कायम राख्यो—कहिल्यै चिङ सेनाको अधीनमा आएन।
✅ चिनियाँ सेना काठमाडौं कब्जा गर्न असफल रह्यो र बेत्रावतीमा पराजित भई फिर्ता गयो।
✅ नेपालले शान्ति सन्धिको परिभाषा आफ्ना अनुकूल राख्न सफल भयो, जसले गर्दा नेपाल-चीन सम्बन्ध कूटनीतिक स्तरमै सीमित रह्यो, न कि करदातृ राज्यको रूपमा।
✅ चीनले तिब्बतमाथि प्रभाव जमाए, तर नेपालले आफ्नो सम्प्रभुता अक्षुण्ण राख्दै कुमाउँ र गढवालतर्फ विस्तार जारी राख्यो।
इतिहासको पुनर्व्याख्या आवश्यक
प्रोफेसर माइकल्सको व्याख्यानले परम्परागत चिनियाँ कथ्यलाई चुनौती दिँदै, नयाँ ऐतिहासिक दस्तावेजहरूको अनुसन्धान गर्नुपर्ने आवश्यकता औंल्यायो।
"नेपाल-चीन युद्ध कहिल्यै एकपक्षीय विजय थिएन," उनले भने। "यो एक जटिल भू-राजनीतिक द्वन्द्व थियो, जसमा नेपालले रणनीतिक संयोजनको माध्यमबाट आफ्नो सम्प्रभुता जोगायो।"कार्यक्रमका आयोजक कनक मणि दीक्षितले थपे:
"नेपालको इतिहासलाई बारम्बार बाह्य स्रोतहरूबाट हेरिएको छ। प्रोफेसर माइकल्सको अनुसन्धान हामीलाई आफ्नो वास्तविक इतिहास पुनः खोज्न प्रेरित गर्ने अवसर हो।"
राष्ट्रिय गौरवको ऐतिहासिक क्षण
यलमाया केन्द्रमा सम्पन्न यो व्याख्यान नेपालको गौरवशाली इतिहासलाई पुनःस्थापित गर्ने अवसर बनेको छ। यसले परम्परागत गलत व्याख्याहरूलाई चिर्दै, नेपालले चीनविरुद्ध गरेको साहसिक प्रतिरोधको सही मूल्यांकन गर्न मद्दत गरेको छ।
आजको भू-राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा, १७९१-९२ को यो भुलिएको विजय नेपालका लागि एउटा ऐतिहासिक प्रेरणा हो। यस युद्धको सत्य कथा भने यही हो:
नेपालले आत्मसमर्पण गरेन। नेपाल पराजित भएन।
नेपाल विजयी भयो।
