लिम्पियाधुरामा जनगणना गर्ने पत्रकार भैरव रिसालको निधन!
वरिष्ठ पत्रकार, लेखक तथा समाजसेवी भैरव रिसालको ९७ वर्षको उमेरमा शनिबार राति निधन भएको छ। हृदय तथा फोक्सो सम्बन्धी समस्याका कारण उहाँको काठमाडौंको फ्रन्टलाइन अस्पतालमा उपचारका क्रममा निधन भएको हो। नेपालको पत्रकारिता, सामाजिक सेवा र भू–अधिकारको इतिहासमा अमिट छाप छाड्नुभएका भैरव रिसालको निधनले देशले एक असल सिपाही गुमाएको छ।
वि.सं. १९८५ साल साउन २९ गते भक्तपुरको तिथलीमा जन्मिनुभएका रिसालले जीवनको अधिकांश समय पत्रकारिता र सामाजिक अभियन्ताको रूपमा बिताउनुभयो। तर उहाँको सर्वाधिक ऐतिहासिक योगदान भने वि.सं. २०१८ सालमा गरिएको जनगणनामा नेपालको अति संवेदनशील भू–भाग, लिम्पियाधुरा, कालापानी र लिपुलेकसम्म पुगेर त्यहाँको जनगणना सम्पन्न गर्नु रह्यो।
सीमामा पुगेर इतिहास बनाएका व्यक्ति
त्यति बेला केन्द्रीय तथ्यांक विभागका निर्देशक थिरबहादुर रायमाझीले रिसालको टोलीलाई हातले खिचिएको नक्सा दिएर जनगणना गर्न पठाएका थिए। रिसालले भारतसँग सीमा विवादमा रहेका ती दुर्गम भू–भागसम्म पुगेर नेपाली नागरिकको उपस्थिति र नेपाल सरकारको पहुँच जनगणना मार्फत् स्थापित गर्नुभयो। उहाँको आत्मवृत्तान्तमा उल्लेख गरिएअनुसार – “हामीले लिम्पियाधुराका वरपरका वस्तीहरूको जनगणना गराएका छौँ, किनभने त्यो नेपालको अभिन्न भू–भाग हो।”
रिसालले महाकाली नदीको श्रोत लिम्पियाधुरा नै हो भन्ने वैज्ञानिक र ऐतिहासिक प्रमाण समेत प्रस्तुत गरेका छन्। उहाँले भनेका छन्, “म त्यो भूभागमा पुगेको छु, गणना गराएको छु। म आफैँ त्यो कामको जीवित प्रमाण हुँ।”
दस्तावेजी प्रमाण: सशक्त राष्ट्रिय दाबी
भैरव रिसालको आत्मवृत्तान्तमा लिम्पियाधुरा क्षेत्रमा गरिएको जनगणनाको विवरण २४० देखि २४९ पृष्ठसम्म विस्तृत रूपमा समेटिएको छ। उहाँले त्यस समयमा भारतको बाटो हुँदै महाकाली नदी, शारदा बाँध र टनकपुर बाँध पार गरेर जनगणना टोलीका सदस्यहरूसँगै डोटीमा ‘जनगणना दिवस’ मनाएको उल्लेख गरेका छन्।
यो कार्यले नेपालको भू–स्वाधीनताको सवालमा महत्वपूर्ण दस्तावेजी प्रमाणको रूपमा ऐतिहासिक दाबी स्थापित गरेको थियो। भारतले अतिक्रमण गरेको त्यो क्षेत्रको दाबीलाई बल दिन रिसालको योगदान निर्णायक रह्यो।
पत्रकारिता र समाजसेवामा पनि उत्तिकै योगदान
भैरव रिसाल राष्ट्रिय समाचार समिति (RSS) मा प्रमुख समाचार सम्पादकको रूपमा काम गर्नुका साथै रेडियो सगरमाथामा ‘उहिले बाजेका पालामा’ कार्यक्रम सञ्चालन गरेर पुराना मूल्य र मान्यतालाई समेट्ने प्रयासमा लाग्नुभएको थियो। उहाँले लेखेका पुस्तकहरू— साधुलाई सुली, लोग्ने स्वास्नी, केही मित्रका चिठी, र भैरव दाइ— नेपाली समाजको चित्रण गर्ने अमूल्य दस्तावेजहरू हुन्।
उहाँले नेपाल वातावरण पत्रकार समूह (NEFEJ) को अध्यक्षका रूपमा पनि काम गर्नुभयो। गैससको जागिरअन्तर्गत इलाम, रोल्पा, संखुवासभाजस्ता जिल्लाहरूमा सेवा दिँदै सामाजिक रुपान्तरणमा पनि उस्तै योगदान दिनुभएको थियो।
अवसान : एउटा युगको अन्त्य
नेपालका सबैजसो जिल्ला भ्रमण गरिसकेका, सीमावर्ती क्षेत्रमा काम गरेका, पत्रकारिताको स्वर्णयुगका साक्षी भैरव रिसालको निधन नेपाली पत्रकारिता र राष्ट्रिय इतिहासकै अपूरणीय क्षति हो। लिम्पियाधुरामा उहाँले गरेका कामहरूले सदा–सदा नेपालले सीमा र सार्वभौमसत्ताको सवालमा गर्व गर्नसक्ने ऐतिहासिक उदाहरण बनेका छन्।
उहाँको जीवन र योगदान नेपाली इतिहासको अमूल्य हिस्सा हो। उहाँका लेख, यात्रा, र जनगणनाका अनुभवहरू इतिहासका पाना मात्र होइन, राष्ट्रप्रेमको पाठशाला हुन्। शब्दभन्दा ठूला योगदानहरू बाँचिरहन्छन्। भैरव रिसाल, तपाईंको स्मृतिलाई सम्मान।
