हरेक दिन यी मसला खानुहोस् र पाउनुहोस् चकित पार्ने स्वास्थ्य लाभ! (आयुर्वेदद्वारा प्रमाणित)
बजारका पसलहरूमा धुलोका रूपमा छरिएका रंगीन मसलादेखि विश्वभरका भान्साहरूबाट आउने मिश्रित सुगन्धसम्म, मसला - मसलाजन्य पदार्थहरूको कलात्मक मिश्रण - लाई प्रायः खानामा स्वाद थप्ने माध्यमको रूपमा मात्र हेरिन्छ। तर गहिराइमा जाँदा, हामी इतिहास, संस्कृति, परम्परागत चिकित्सा, र यहाँसम्म कि अस्तित्व रक्षाको सहस्राब्दी लामो समृद्ध यात्रा फेला पार्छौं, जुन विशेष गरी भारतीय उपमहाद्वीपमा जडित छ। यो अन्वेषणले मसलाको वास्तविक सार स्वादभन्दा धेरै परसम्म फैलिएको कुरा उजागर गर्दछ, जसमा प्राचीन संरक्षण प्रविधिहरू, वैदिक ज्ञानद्वारा मान्यता प्राप्त गहिरो स्वास्थ्य लाभहरू, र व्यापार, परम्परा, एवं चिन्ताजनक आधुनिक सरोकारहरूद्वारा चिन्हित विश्वव्यापी यात्रा समावेश छन्।
प्राचीन संरक्षक: परिरक्षक र रक्षकको रूपमा मसला
प्रशीतन (रेफ्रिजरेसन) को आविष्कार हुनुभन्दा धेरै अघि, मानवजातिले खाना बिग्रिनबाट जोगाउन निरन्तर संघर्ष गर्नुपरेको थियो, विशेष गरी तातो मौसममा। यसको गोप्य हतियार थियो – मसला। अनुसन्धानले पुष्टि गर्छ कि मसलाहरूमा शक्तिशाली प्राकृतिक जीवाणुरोधी (एन्टिमाइक्रोबियल) यौगिकहरू हुन्छन् जसले खानालाई सडाउने ब्याक्टेरिया र ढुसीको वृद्धिलाई रोक्न सक्छन्। मासुलाई सुगन्धित पार्छ वा छिटो बिग्रिने खानाहरूको आयु बढाउन ल्वाङ, दालचिनी, बेसार र मरिच जस्ता मसलाहरूको जानाजानी प्रयोग गर्ने जस्ता ऐतिहासिक अभ्यासहरू यसका प्रमाण हुन्।
यो महत्त्वपूर्ण भूमिकाले जलवायु र मसला प्रयोग बीचको सुस्थापित सम्बन्धलाई व्याख्या गर्दछ। हजारौं रेसिपीहरूको विश्लेषण गरिएको कर्नेल विश्वविद्यालयको एक ऐतिहासिक अध्ययन लगायतका अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् कि तातो (गर्मी बा न्यानो) क्षेत्रका परम्परागत परिकारहरूमा तुलनात्मक रूपमा धेरै मसलाहरू प्रयोग गरिन्छ। यो "डार्विनियन ग्यास्ट्रोनोमी" (Darwinian gastronomy) परिकल्पना स्वादको प्राथमिकता मात्र थिएन; यो सम्भवतः खाद्य सुरक्षाका लागि एक महत्त्वपूर्ण अनुकूलन थियो, जसले मसलायुक्त खाना खाने समुदायहरूलाई खाद्यजन्य रोगजनकहरूबाट राम्रोसँग सुरक्षित राख्थ्यो। यी परिरक्षक र स्वाद बढाउने गुणहरूका कारण मसलाहरूले ठूलो मूल्य पाए, जसले प्राचीन विश्वव्यापी व्यापार मार्गहरूलाई मार्ग दियो, मरिच जस्ता मसलालाई सुन बराबरको मूल्यवान बनायो र खोजका यात्राहरूलाई प्रेरित गर्यो।
वैदिक ज्ञान र आयुर्वेदिक उपचार: पवित्र मसलादानी
भारतीय उपमहाद्वीपमा, मसला र कल्याण बीचको सम्बन्ध वैदिक परम्परा र आयुर्वेदको समग्र विज्ञानमा अझ गहिरो रूपमा गाँसिएको छ। हजारौं वर्ष पुराना वैदिक ग्रन्थहरूमा मसलाको उल्लेख खाना पकाउन मात्र नभई शुद्धीकरण र पूजाआजाका पवित्र अनुष्ठानहरूमा पनि पाइन्छ। बेसार ("हल्दी"), जसलाई "सुनौलो मसला" पनि भनिन्छ, शुद्धता र शुभताको शक्तिशाली प्रतीक बनेको छ, जुन दैनिक पूजादेखि विवाह समारोहसम्म अनिवार्य छ।
आयुर्वेद, प्राचीन भारतीय चिकित्सा प्रणाली, मसलालाई स्वास्थ्य र सन्तुलन कायम राख्नका लागि शक्तिशाली साधनको रूपमा हेर्छ। यसले मसलाहरूलाई तिनीहरूको अन्तर्निहित गुणहरूको आधारमा सावधानीपूर्वक वर्गीकरण गर्दछ:
रस (स्वाद): छ प्रकारका स्वादहरू (गुलियो, अमिलो, नुनिलो, पिरो, तीतो, टर्रो) ले शरीरलाई फरक-फरक तरिकाले प्रभाव पार्छन्।
वीर्य (शक्ति/प्रकृति): मसलाको प्रकृति तातो छ कि चिसो भन्ने निर्धारण गर्छ।
विपाक (पाचनपछिको प्रभाव): पाचन प्रक्रियापछि शरीरमा पर्ने दीर्घकालीन प्रभाव।
यी गुणहरूको आधारमा, मसलाहरू तीन आधारभूत शारीरिक ऊर्जा वा दोष (वात, पित्त, कफ) लाई सन्तुलनमा राख्न प्रयोग गरिन्छ। अदुवा, मरिच र ल्वाङ जस्ता तातो मसलाहरूले पाचन अग्नि (जठराग्नि) लाई उत्तेजित गर्छन् र प्रायः वात र कफलाई सन्तुलनमा राख्न प्रयोग गरिन्छ। धनिया र सुप जस्ता शीतल मसलाहरूले पित्तलाई शान्त पार्न मद्दत गर्छन्। आयुर्वेदिक ग्रन्थहरूले सामान्य मसलाहरूको विशिष्ट औषधीय कार्यहरू विस्तृत रूपमा वर्णन गर्दछन् – बेसार यसको सूजनरोधी (anti-inflammatory) र विषहरण (detoxifying) गुणहरूको लागि, अदुवा पाचन उत्तेजित गर्न र वाकवाकी कम गर्नका लागि, जिरा पाचन प्रणालीको लागि, र मरिच पोषक तत्वहरूको अवशोषण बढाउनका लागि – यी लाभहरू आधुनिक वैज्ञानिक अनुसन्धानद्वारा बढ्दो रूपमा प्रमाणित हुँदैछन्।
भारत: मसलाको उद्गमस्थल, विश्व व्यापारको केन्द्र
भारतीय उपमहाद्वीपको विविध जलवायु र समृद्ध जैविक विविधताको अद्वितीय संयोजनले यसलाई विश्वका सबैभन्दा खोजिने मसलाहरू – मरिच, अलैंची, दालचिनी, बेसार, जिरा, र ल्वाङ जस्ता केही उदाहरणहरू यस क्षेत्रका स्वदेशी हुन् – को प्राकृतिक उद्गमस्थल बनायो। पुरातात्विक प्रमाणहरूले सिन्धु घाटी सभ्यतादेखि नै मसलाको प्रयोग भएको पुष्टि गर्दछ। यो प्राकृतिक प्रचुरता, तिनीहरूको प्रयोगको गहिरो ज्ञानसँग मिलेर, भारतलाई मसला उत्पादन र व्यापारको निर्विवाद विश्वव्यापी केन्द्रको रूप.मा स्थापित गर्यो, जुन स्थान आज पनि यसले ठूलो मात्रामा कायम राखेको छ, र विश्व मसला निर्यातको प्रमुख हिस्सा ओगटेको छ।
स्वादभन्दा पर: मसलाको वास्तविक उद्देश्य कार्यक्षमता
आधुनिक पाक प्रयोग प्रायः स्वाद र सुगन्धमा मात्र केन्द्रित हुँदा, मसलाको परम्परागत बुझाइ समग्र थियो। यसको उद्देश्य स्वास्थ्य र संरक्षणसँग अभिन्न रूपमा जोडिएको थियो। मसलाहरू जानाजानी जटिल स्वाद प्रोफाइलको लागि मात्र नभई पाचन बढाउन, खानामा सम्भावित असन्तुलनलाई प्रतिरोध गर्न, पोषक तत्वहरू संरक्षण गर्न, र विशिष्ट चिकित्सकीय लाभहरू प्रदान गर्नका लागि संयोजन गरिन्थ्यो।
धेरै मसलाहरू वैज्ञानिक रूपमा मान्यता प्राप्त औषधीय प्रभावहरू भएका जैविक सक्रिय यौगिक (bioactive compounds) का शक्तिशाली स्रोत हुन्: एन्टिअक्सिडेन्ट, सूजनरोधी, पाचन सहायक (कार्मिनेटिभ), र जीवाणुरोधी एजेन्टहरू। बेसारको कर्क्युमिनले सूजनसँग लड्नेदेखि अदुवाको जिन्जेरोलले वाकवाकी शान्त पार्नेसम्म, र मरिचको पाइपरिनले पोषक तत्वको अवशोषण बढाउनेसम्म, मसलादानी वास्तवमा दैनिक भोजनमा एकीकृत परम्परागत औषधि पसल थियो। आध्यात्मिक कल्याणलाई पनि ध्यानमा राखिएको थियो, आयुर्वेदले मसलाहरूलाई मनमा पर्ने सूक्ष्म प्रभावहरूको आधारमा वर्गीकरण गरेको छ (सात्विक - स्पष्टताको लागि, राजसिक - उत्तेजनाको लागि)।
आधुनिक खतरा: नक्कली मसलाको त्रास
दुःखको कुरा, मसलाको गहिरो स्वास्थ्य लाभहरू एक व्यापक आधुनिक समस्या: मिसावट (adulteration) द्वारा कमजोर हुँदैछन्। "नक्कली मसला" भन्नाले मसला पाउडरलाई सस्तो, अखाद्य, र प्रायः विषाक्त पदार्थहरूसँग मिसाएर मात्रा बढाउने वा आकर्षक रङ देखाउने कार्यलाई जनाउँछ। यसका दस्तावेजीकृत उदाहरणहरू डरलाग्दा छन्:
- बेसारमा खरी पाउडर, मेटानिल यल्लो (अवैध कृत्रिम रङ), वा लिड क्रोमेट (विषाक्त सीसाको स्रोत) मिसाइनु।
- खुर्सानीको धुलोमा ईंटाको धुलो, काठको धुलो, वा क्यान्सरजन्य सुडान रङहरू मिसाइनु।
- धनियाको धुलोमा गोबरको धुलो मिसाइनु।
- मरिचमा मेवाको दाना मिसाइनु।
यस्ता मिसावटयुक्त मसलाको सेवनले गम्भीर स्वास्थ्य जोखिमहरू निम्त्याउँछ, जसमा सीसा विषाक्तता (लेड पोइजनिङ) (विशेष गरी बालबालिकामा स्नायु प्रणालीमा क्षति), क्यान्सर, मृगौला र कलेजो क्षति, र गम्भीर पाचन समस्याहरू समावेश छन्। हालसालै दूषित मसलाका खेपहरू अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा अस्वीकृत भएका रिपोर्टहरूले यस मुद्दाको गम्भीरतालाई उजागर गर्दछ। यो बुझ्नु महत्त्वपूर्ण छ: स्वास्थ्य समस्याहरू यी खतरनाक मिसावटहरूबाट उत्पन्न हुन्छन्, शुद्ध, मिसावटरहित मसलाबाट होइन।
भ्रम निवारण: मसला स्वस्थ छ (जब शुद्ध हुन्छ!)
मिसावटको व्यापकता, साथै केही भारतीय परिकारहरूमा अत्यधिक तेल वा नुनको प्रयोगसँगको सम्बन्धले, मसला आफैंमा अस्वस्थकर छ भन्ने गलत धारणालाई बढावा दिएको छ। यो धेरै हदसम्म असत्य हो। शुद्ध मसलाहरू लगभग क्यालोरी-रहित हुन्छन् र स्वास्थ्य प्रवर्द्धन गर्ने यौगिकहरूले भरिएका हुन्छन्। यद्यपि धेरै पिरो मसलाको अत्यधिक मात्राले संवेदनशील व्यक्तिहरूलाई जलन गराउन सक्छ, तर गरम मसलामा पाइने जिरा, ल्वाङ जस्ता धेरै सामान्य मसलाका सामग्रीहरूले वास्तवमा पाचनलाई सक्रिय रूपमा सहायता गर्छन् र अम्लता (एसिडिटी) लाई रोक्न पनि सक्छन्। प्रामाणिक, परम्परागत मसलामा MSG वा हानिकारक रासायनिक योजकहरू हुँदैनन्; यी कहिलेकाहीं प्रशोधित खाजा मसलाहरूमा पाइन्छन्, जसले भ्रम पैदा गर्छ। सावधानीपूर्वक स्रोत पहिचान गरी उचित रूपमा प्रयोग गर्दा, मसला स्वस्थ आहारको एक शक्तिशाली योगदानकर्ता हो।
परम्पराको पुनरुत्थान: घरमै बनाइएको मसलाको शक्ति
मिसावटको चिन्ताको सामना गर्दै, घरमै मसला बनाउने परम्परामा फर्कने रुचि बढ्दैछ। घरमै सम्पूर्ण मसलाहरू पिँध्दा अतुलनीय फाइदाहरू हुन्छन्:
- अधिकतम ताजगी र स्वाद: वाष्पशील तेलहरू संरक्षित रहन्छन्, जसले गर्दा अझ धनी सुगन्ध र स्वाद आउँछ।
- ग्यारेन्टी गरिएको शुद्धता: सामग्रीहरूमा पूर्ण नियन्त्रणले कुनै पनि मिसावट, फिलर, कृत्रिम रङ, वा प्रदूषकहरू नभएको सुनिश्चित गर्दछ।
- अनुकूलन: मिश्रणहरू व्यक्तिगत स्वाद प्राथमिकता र स्वास्थ्य आवश्यकताहरू अनुसार मिलाउन सकिन्छ।
यद्यपि चुनौतीहरू छन् – उच्च गुणस्तरको शुद्ध सम्पूर्ण मसलाहरूको पहुँच, तयारीको लागि आवश्यक समय र प्रयास, र सही प्रविधिहरूको ज्ञान – तर स्वाद र स्वास्थ्य दुवैका लागि फाइदाहरू महत्त्वपूर्ण छन्। अनलाइन स्रोतहरू र प्रामाणिक खाद्य अभ्यासहरूमा बढ्दो चासोको साथ, घरमै मसला बनाउनु मसलाको वास्तविक सारसँग पुनः जडान हुने एक सम्भव र इनामदायी तरिका हो।
विश्वव्यापी मसलाको लहर: मसलाप्रति विश्वको जागरण
मसलाको आकर्षण अब उपमहाद्वीपमा मात्र सीमित छैन। भारतीय खानाको विश्वव्यापी प्रसार, बढ्दो यात्रा, प्रवासी समुदायहरू, र मसलाको स्वास्थ्य लाभ (विशेष गरी बेसार जस्ता 'सुपरफुड') बारे बढ्दो जागरूकताका कारण भारतीय मसला र मिश्रणहरूको माग विश्वव्यापी रूपमा बढिरहेको छ। बजार विश्लेषणहरूले विश्वव्यापी रूपमा निरन्तर बलियो वृद्धिको भविष्यवाणी गरेका छन्, जसमा भारतीय मसलाहरू तिनीहरूको उत्पत्तिभन्दा धेरै टाढाका भान्सा र रेस्टुरेन्टहरूमा मुख्य सामग्री बन्दैछन्।
निष्कर्ष: मसला विरासतको सम्मान
मसला प्राचीन ज्ञानको प्रमाण हो, जहाँ खाना र औषधि अभिन्न रूपमा जोडिएका थिए। कठोर मौसममा खाना संरक्षण गर्नेदेखि लिएर आयुर्वेदिक उपचारको आधार बन्ने, विश्वव्यापी व्यापारलाई चलाउने र विश्वभरका व्यञ्जनहरूलाई समृद्ध बनाउनेसम्म, मसलाले एक उल्लेखनीय विरासत बोकेको छ। मिसावट जस्ता आधुनिक चुनौतीहरूलाई पार गर्न सतर्कता र गुणस्तरको लागि दबाब आवश्यक भए तापनि, मसलाको साँचो, समग्र उद्देश्य बुझ्दा हामीलाई यसको गहिरो फाइदाहरूको कदर गर्न मद्दत मिल्छ। शुद्धतालाई अँगालेर, सायद घरमै बनाइएको मिश्रणको इनामदायी मार्गको अन्वेषण गरेर, हामी यो विरासतको सम्मान गर्न सक्छौं र जीवन्त स्वाद र जीवन्त स्वास्थ्य दुवैको लागि मसलाको शक्ति प्रयोग गर्न सक्छौं।
