संयुक्त राज्य अमेरिकाका राष्ट्रपति डोनल्ड ट्रम्पले खाडी क्षेत्रको भ्रमणमा रहँदा कतारले दिन लागेको अनुमानित ४० करोड अमेरिकी डलर (झन्डै ५४.६ अर्ब नेपाली रुपैयाँ) मूल्य बराबरको एउटा विशाल विमान उपहार स्वीकार गर्ने चाहना व्यक्त गरेपछि अमेरिकाको राजनीतिक वृत्तमा मात्र होइन, आम नागरिकहरूमा समेत ठूलो जिज्ञासा र बहस सुरु भएको छ। उहाँले यस्तो उदार उपहार अस्वीकार गर्नु 'मूर्खता' हुने ठाडो भाषामा बताउनुभएको छ। तर, यति ठूलो र महँगो उपहार स्वीकार गर्नु कानुनी र नैतिक रूपमा कति जायज छ भन्ने गम्भीर प्रश्नहरू खडा भएका छन्।

के हो यो 'शाही' उपहार?

आइतवार अमेरिकी सञ्चारमाध्यममा आएका विवरण अनुसार, कतारको राजपरिवारले अमेरिकालाई एउटा बोइङ जम्बो जेट उपहार दिन लागेको छ। यो विमान करिब ४० वर्ष पुरानो भए पनि यसलाई आवश्यक 'रिफिट' गरेर तत्कालका लागि अमेरिकाको 'एअर फोर्स वन'का रूपमा प्रयोग गर्न सकिने योजना रहेको बताइएको छ। (स्मरण रहोस्, अमेरिकामा पदासीन राष्ट्रपतिले प्रयोग गर्ने विशेष सुरक्षा मापदण्ड युक्त विमानलाई 'एअर फोर्स वन' भनिन्छ।)

ट्रम्पले आफ्नो सामाजिक सञ्जालमार्फत यो ४० वर्ष पुरानो एअर फोर्स वनलाई अस्थायी रूपमा प्रतिस्थापन गर्न अमेरिकी रक्षा मन्त्रालयले सार्वजनिक र पारदर्शी लेनदेनबाट निःशुल्क उपहार पाइरहेको स्पष्ट पारेका छन्। उहाँले कतारको यो 'ठूलो उदारता'को निकै प्रशंसा गर्दै आफू यस्तो प्रस्ताव 'कदापि' अस्वीकार गर्ने व्यक्ति नभएको जोड दिएका छन्। ट्रम्पले गत फेब्रुअरी महिनामा अमेरिकाको पाम बीचमा उक्त कतारी विमानको निरीक्षण समेत गरेका थिए। यो विमानमा अहिले तीनवटा शयनकक्ष, एउटा लाउन्ज (विश्रामकक्ष) र एउटा कार्यालय समेत रहेको सन् २०१५ मा सार्वजनिक भएको विमानबारेको एक दस्ताबेजमा उल्लेख छ।

कतारका अधिकारीहरूका अनुसार यो विमान कतारको रक्षा मन्त्रालयले अमेरिकी रक्षा मन्त्रालय (पेन्टागन) लाई दिन लागेको हो र यसमा एअर फोर्स वनका सुरक्षासम्बन्धी कडा मापदण्डहरू पालना गर्न आवश्यक परिवर्तन गरिनेछ।

विवाद किन? कानुनी पाटो के भन्छ?

यो उपहारको सबैभन्दा ठूलो विवाद यसको कानुनी वैधतामाथि उठेको छ। अमेरिकाको संविधानमा एउटा महत्त्वपूर्ण प्रावधान (Emoluments Clause) छ जसअनुसार कङ्ग्रेसको स्पष्ट अनुमतिबिना कुनै पनि अमेरिकी निर्वाचित अधिकारीले बाह्य देशका शासक, नेता वा राज्यबाट "कुनै उपहार... वा त्यस प्रकारको जेसुकै" स्वीकार गर्न पाउँदैनन्। इतिहासकार तथा कानुनविद्हरूका अनुसार यो प्रावधान मूलतः विदेशी सरकारहरूले अमेरिकी अधिकारीहरूलाई प्रभाव पार्न वा घुस दिन सक्ने सम्भावना रोक्न राखिएको हो।

डेमोक्र्याटिक पार्टीका केही वरिष्ठ नेताहरूले यो उपहार स्वीकार गर्नु अमेरिकी संविधानको ठाडो उल्लङ्घन हुने भन्दै यसलाई 'निकै अवैध' कदम बताएका छन्। अमेरिकामा संवैधानिक कानुनका ज्ञाताहरूले पनि यत्रो परिमाणको वा यस्तो प्रकृतिको उपहार अमेरिकाको इतिहासमै अभूतपूर्व रहेको र यसले संविधानिक दायरा नाघेको हुन सक्ने गम्भीर आशङ्का व्यक्त गरेका छन्। विदेशबाट प्राप्त हुने उपहारका विषयमा सन् १९६६ मा बनेको 'फरिन गिफ्ट्स एन्ड डेकोरेशन्स एक्ट' लगायतका कानुनहरू अनुसार पनि अमेरिकी अधिकारीहरूले निश्चित मूल्यभन्दा माथिका उपहार स्वीकार गर्न कङ्ग्रेसको अनुमति आवश्यक पर्छ। अहिलेको कानुन अनुसार अमेरिकी अधिकारीहरूले ४८० अमेरिकी डलरभन्दा कम मूल्यका उपहार मात्र अनुमति बिना लिन पाउँछन्। ४० करोड डलरको विमान यो सीमाभन्दा धेरै माथि छ भन्ने कुरा स्पष्ट छ।

प्रयोगमा आउन वर्षौं लाग्ने, गन्तव्य 'सङ्ग्रहालय'?

कतारी अधिकारीहरूले विमान अमेरिकी रक्षा मन्त्रालयलाई दिइए पनि यसमा एअर फोर्स वन स्तरको सुरक्षा परिवर्तन गर्नुपर्ने भएकाले त्यसका लागि समय लाग्नेछ। विज्ञहरूका अनुसार यो काम सम्पन्न गर्न वर्षौँ लाग्न सक्छ।

ट्रम्पले आफूले यो विमान आफ्नो कार्यकाल सकिएपछि व्यक्तिगत रूपमा प्रयोग नगर्ने बरु सोझै आफ्नो राष्ट्रपतीय सङ्ग्रहालयमा जाने बताएका छन्। अमेरिकामा पूर्व राष्ट्रपतिहरूका दस्तावेज र विभिन्न सामग्री राखिने छुट्टै पुस्तकालय र सङ्ग्रहालय हुन्छन्, जुन प्रायः निजी दानदातव्यबाट सञ्चालित हुन्छन्।

कानुनी छिद्र र सरकारको दाबी

यद्यपि, केही कानुनी विज्ञहरूले भने यो उपहार सोझै राष्ट्रपति ट्रम्पलाई नदिइएर अमेरिका सरकारलाई (खासगरी रक्षा मन्त्रालयलाई) दिइने र अन्ततः सङ्ग्रहालयमा राखिने भएकाले यसले संविधान उल्लङ्घन नहुन सक्ने तर्क गरेका छन्। उनीहरूको तर्क छ कि संविधानले व्यक्तिलाई विदेशी उपहार लिन रोकेको हो, सरकारलाई होइन।

ह्वाइट हाउसकी प्रेस सेक्रेटरीले यो विषयको कानुनी पक्षबारे अझै काम भइरहेको स्वीकार गर्दै सरकारले प्राप्त गर्ने सबै उपहार वा दान कानुनसम्मत तरिकाले मात्र लिइने दाबी गरेकी छिन्। अमेरिकी न्याय मन्त्रालयले पनि आन्तरिक रूपमा यो उपहार लिनु उचित हुने टिप्पणी गरेको खबर आएको छ, तर त्यो टिप्पणी सार्वजनिक रूपमा पुष्टि भइसकेको छैन।

ट्रम्प समर्थकबाट समेत आलोचना

यो उपहार लिने विषयमा डेमोक्र्याट नेताहरू मात्र होइन, ट्रम्पका केही पुराना समर्थकहरूले समेत आलोचना गरेका छन्। एक समर्थकले त यो 'सत्य हो भने सरकारमाथि ठूलो दाग लाग्ने' टिप्पणी गरेका छन्। नैतिकतासम्बन्धी वकालत गर्ने एक संस्थाका विज्ञले पूर्व राष्ट्रपति रोनल्ड रेगनको एअर फोर्स वन उनको राष्ट्रपतीय सङ्ग्रहालयमा राखिएको उदाहरण दिँदै त्यो विमान सेवाबाट हटाइएको र रेगनले पछि कहिल्यै प्रयोग नगरेको अवस्था फरक रहेको र ट्रम्पले पदबाट बाहिरिएपछि पनि उक्त विमानको कुनै पनि किसिमले प्रयोग गरेमा त्यो स्वीकार्य नहुने बताएका छन्।

अन्त्यमा: यो उपहारको नियति के होला?

४० करोड डलरको एक विशाल विमान उपहारका रूपमा स्वीकार गर्ने ट्रम्पको चाहनाले अमेरिकामा ठूलो हलचल मच्चाएको छ। एकातर्फ, यसले आर्थिक फाइदा र कतारसँगको सम्बन्धको विषय उठान गरेको छ भने अर्कातर्फ, अमेरिकी संविधानले विदेशी उपहारबारे राखेका कडा प्रावधान र त्यसको पालनाको विषयमाथि गम्भीर प्रश्नचिह्न खडा गरेको छ। विमानको वास्तविक मूल्य, त्यसको मर्मतसम्भार तथा सुरक्षा मापदण्ड पूरा गर्न लाग्ने समय र करोडौंको खर्च, र अन्ततः त्यसको अन्तिम गन्तव्य के हुनेछ भन्नेबारेको अनिश्चितताले यो विषय अझै लामो समयसम्म अमेरिका भित्र र बाहिर चर्चा तथा बहसको केन्द्रमा रहने निश्चित छ। आम मानिसमा पनि यत्रो ठूलो र महँगो उपहारको नियति के होला भन्ने जिज्ञासा बढेको छ।