नेपालको इतिहासकै सबैभन्दा ठूलो जेल भगौडामध्ये ५४० जना भारतीय नागरिक आजसम्म फरार रहेको आधिकारिक तथ्याङ्कले खुलाएको छ । कारागार व्यवस्थापन विभागले आइतबार सार्वजनिक गरेको विवरणअनुसार, जेन जेड आन्दोलनको दोस्रो दिन अर्थात् २०८२ साल भदौ २४ (सेप्टेम्बर ९) मा देशभरका विभिन्न जेलबाट करिब १३ हजार कैदी भागेका थिए । तीमध्ये करिब ७,७३५ जना फिर्ता भइसकेका छन् । तर अझै ५,००० नेपाली, ५४० भारतीय तथा अन्य १०८ विदेशी नागरिक फरार रहेका छन्, जसले देशको सुरक्षा संयन्त्र र अन्तरदेशीय अपराध नियन्त्रण क्षमतामाथि गम्भीर प्रश्न उठाएको छ ।

गृह मन्त्रालयले देशभर उच्च सतर्कता जारी गर्दै फरार कैदीहरूलाई आफैं उपस्थित हुन सार्वजनिक सूचना जारी गरेको छ । तर आन्दोलनपछिका राजनीतिक अस्थिरता, सुरक्षाकर्मीहरूको तैनाथीमा आएको विचलन र जेल प्रशासनको पुरानो कमजोरीले गर्दा फरार विदेशी नागरिकहरू अझै फेला पर्न नसकेको सुरक्षासूत्रहरूले स्वीकार गरेका छन् । विभागका एक वरिष्ठ अधिकारीले नाम नखुलाउने सर्तमा भने, “सीमावर्ती जिल्लाहरूमा विशेष निगरानी राखिएको छ । तर केही व्यक्तिहरू भारततिर भागेको आशंका छ, जसका लागि समन्वय सुरु भएको छ ।”

यो भगौडा घटनाको पृष्ठभूमि २०८२ साल भदौ २३ र २४ गते काठमाडौँमा हजारौं युवाले जेन जेड समूहको ब्यानरमा सरकारविरुद्ध गरेको तीव्र प्रदर्शनसँग जोडिएको छ । दुई दिन चलेका विरोधमा ७६ जनाको मृत्यु भएको थियो, र दोस्रो दिन जेलभित्रै व्यापक अराजकता फैलिएपछि कैदीहरू सामूहिक रूपमा भाग्न सफल भएका थिए । ती घटनामा १० कैदीको सुरक्षाकर्मीहरूसँगको झडपमा मृत्यु भएको थियो । भदौ २८ (सेप्टेम्बर २८) मा सरकारले आधिकारिक रूपमा ७,७३५ जना पुनः पक्राउ परेका वा आफैं फिर्ता आएको जानकारी दिएको थियो, तर बाँकी कैदीहरू अझै लापत्ता छन् ।

सीमावर्ती क्षेत्रमा हालै मात्र २२ जना नेपाली कैदीलाई उत्तर प्रदेश सीमामा पक्राउ गरिएको गृह मन्त्रालयले जनाएको छ । भारततर्फ पनि सुरक्षा एजेन्सीसँग सहकार्य गरी भगौडाहरूको खोजी भइरहेको भनिएको छ, तर भारतीय पक्षबाट औपचारिक सार्वजनिक प्रतिक्रिया आएको छैन । नेपाल प्रहरीका एक वरिष्ठ अधिकारीले भने, “सीमापार भगौडा नियन्त्रणका लागि भारतीय प्रहरीसँग नियमित सूचना आदान–प्रदान भइरहेको छ । तर ५४० भारतीय नागरिकमध्ये कतिजना नेपालमै लुकेर बसेका छन् वा सीमा पार गरिसके भन्ने ठ्याक्कै जानकारी छैन ।”

मानवअधिकारकर्मी र पूर्व प्रहरी अधिकारीहरूले यस घटनाले नेपालको जेल सुरक्षा प्रणालीको गहिरो कमजोरी उजागर गरेको बताउँदै दीर्घकालीन नीतिगत सुधारको माग गरेका छन् । नेपाल प्रहरीका पूर्व एआईजी नविनकुमार घिमिरे भन्छन्, “१३ हजार कैदी एकैचोटि भाग्न सक्नु भनेको केवल आकस्मिक दंगा होइन, संस्थागत तयारी र खामीनै हो । विशेषगरी विदेशी कैदी फरार हुनु अन्तरदेशीय अपराध सञ्जालका लागि जोखिमपूर्ण अवसर बनेको छ ।”

यहीबीच, नागरिक समाज र राजनीतिक विश्लेषकहरूले पनि प्रश्न उठाएका छन् — जेल व्यवस्थापन सुधार र सीमासुरक्षामा सरकार किन ढिलो भइरहेको छ ? जेन जेड आन्दोलनले सत्ता फेरे पनि, पुरानो प्रशासनिक संरचनाले नयाँ चुनौतीहरू सामना गर्न नसकेको जनगुनासो छ । सरकारको तर्फबाट भने गृह मन्त्रालयले फरार कैदीहरू पक्राउका लागि विशेष टास्कफोर्स गठन भएको र अन्तर्राष्ट्रिय समन्वय बढाइने जनाएको छ ।

देशभित्रको सुरक्षात्मक संयन्त्र पुनर्गठन, सीमा व्यवस्थापन सुदृढीकरण र जेल प्रणालीमा प्राविधिक तथा मानव संसाधन सुधार नगरेसम्म यस्ता घटना दोहोरिने चेतावनी विशेषज्ञहरूले दिएका छन् । फरार भारतीय नागरिकहरूको खोजी नतिजाले नेपाल–भारत सुरक्षासम्बन्धी सहयोगको वास्तविक प्रभावकारिता पनि परीक्षणमा परेको छ ।