रेड अलर्ट: भारतबाट आणविक विकिरण काठमाडौंसम्म आइपुग्ला? डरलाग्दो सत्य!
काठमाडौं – हाम्रा आणविक शक्ति सम्पन्न छिमेकीहरू, भारत र पाकिस्तानबीच फेरि तनाव चुलिँदै गर्दा, त्यसको चिन्ताको लहर नेपालसम्म आइपुगेको छ। पूर्ण स्तरको आणविक युद्धको सम्भावना न्यून रहे तापनि, यदि कल्पना बाहिरको अवस्था आइपरेमा त्यसका विनाशकारी परिणामहरू अकल्पनीय हुनेछन्। यस्तो अवस्थामा नेपालको अत्यन्तै संवेदनशील स्थितिलाई ध्यानमा राख्दै गम्भीर विश्लेषणको आवश्यकता छ। हालै काश्मीरमा भएका आक्रमणहरू पछिका घटनाक्रमहरूले हाम्रो क्षेत्रको नाजुक शान्तिलाई कटु यथार्थको रूपमा सम्झाएका छन्।
विभिन्न विश्लेषणहरूले अक्सर आणविक हतियारहरूको 'कमाण्ड र नियन्त्रण प्रणाली' (command and control systems) माथि प्रश्न उठाउँछन्, विशेष गरी राजनीतिक अस्थिरताको सन्दर्भमा। केही अन्तर्राष्ट्रिय पर्यवेक्षकहरूले पाकिस्तान, जुन प्रायः आन्तरिक चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको विकासशील लोकतन्त्रको रूपमा चित्रित छ, उसले चरम दबाबमा आफ्नो आणविक क्षमता गैरजिम्मेवार ढंगले प्रयोग गर्न सक्ने डर व्यक्त गर्छन्। आणविक हतियार प्रयोग विरुद्ध कडा अन्तर्राष्ट्रिय मान्यताहरू हुँदाहुँदै पनि यस्ता डरहरू कायम छन्।
आणविक प्रतिरोध, कूटनीति र खतरनाक बयानबाजी
तथापि, यथार्थलाई सही दृष्टिकोणबाट हेर्नु महत्त्वपूर्ण छ। भारत र पाकिस्तान दुवै देशका अधिकांश नागरिकहरू युद्ध होइन, शान्ति चाहन्छन्। आणविक हतियारको अपार विनाशकारी शक्ति दुवै पक्षका लागि एक शक्तिशाली प्रतिरोधक (deterrent) को रूपमा कार्य गर्दछ। यसबाहेक, अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय आणविक आक्रमणको विरुद्धमा दृढतापूर्वक एकजुट छ। आणविक हतियार प्रयोग गर्ने कुनै पनि राष्ट्रले पूर्ण विश्वव्यापी एक्लोपना र निन्दाको सामना गर्नुपर्नेछ।
हामी अक्सर विश्व मञ्चमा राजनीतिक शेखी (political bravado) देख्छौं जुन वास्तविक द्वन्द्वमा परिणत हुँदैन। उत्तर कोरियाली नेताले आफ्नो डेस्कमा अमेरिकालाई ध्वस्त पार्न सक्ने आणविक बटन रहेको दाबी गरेको र त्यसको जवाफमा तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति ट्रम्पले आफूसँग "अझ ठूलो बटन" भएको प्रतिक्रिया दिएको घटना स्मरणीय छ। यस्ता आदानप्रदानहरू, डरलाग्दा देखिए पनि, अक्सर बयानबाजीमा सीमित रहन्छन्।
यद्यपि, यस क्षेत्रको जटिलतालाई नयाँ दिल्लीबाट बारम्बार लगाइने आरोपहरूले बढाउँछन्, जसमा पाकिस्तानले आफ्नो भूमिबाट सञ्चालित अतिवादी समूहहरूलाई समर्थन गर्ने वा देखेको नदेख्यै गर्ने गरेको बताइन्छ – ती समूहहरूमाथि हालै पहलगाममा भएको जस्ता आक्रमणहरू गरेको आरोप छ। केही विश्लेषकहरू तर्क गर्छन् कि यो एउटा यस्तो ढाँचा हो जसले स्थिरतालाई कमजोर बनाउँछ र सम्भवतः भारत जस्ता लोकतान्त्रिक राज्यहरूको अन्तर्निहित सावधानीको फाइदा उठाउँछ। यद्यपि यी आरोपहरूले तनाव बढाउँछन्, ठोस प्रमाण अक्सर विवादित रहन्छ र पाकिस्तानले राज्य संलग्नता अस्वीकार गर्दै आएको छ।
यी तनावका बावजुद, आणविक द्वन्द्वप्रति बलियो अन्तर्राष्ट्रिय निरुत्साहनले युद्धको सम्भावनालाई निकै कम गर्दछ। कूटनीति, जतिसुकै तनावपूर्ण भए पनि, जारी नै रहन्छ।
मनोवैज्ञानिक असर र मिडियाको भूमिका
सक्रिय द्वन्द्व नहुँदा पनि, मनोवैज्ञानिक असर स्पष्ट रूपमा महसुस गर्न सकिन्छ। युद्धको डर अनिश्चितताका कारण समाजमा व्याप्त हुन्छ। यहाँ मिडियाको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ। सनसनीपूर्ण रिपोर्टिङले जनभावना भड्काउन सक्छ। भारत र पाकिस्तान दुवै देशका पत्रकारहरू झन्-झन् ध्रुवीकृत हुने, राष्ट्रवादी भावनालाई बढावा दिने र शान्तिपूर्ण समाधानलाई अझ कठिन बनाउने वास्तविक खतरा छ।
काल्पनिक दुःस्वप्न: यदि आणविक प्रतिरोध असफल भएमा
यदि सबैभन्दा खराब अवस्था आयो भने, त्यसका परिणामहरू विगतमा देखिएका कुनै पनि विपत्तिभन्दा भयावह हुनेछन्।
- भारत (र पाकिस्तान) का लागि: लक्षित शहरहरू विस्फोटका तरंगहरू र आगोको आँधीबाट तत्काल पूर्ण विनाशको सामना गर्नेछन्, लाखौं मानिसहरूको तुरुन्तै मृत्यु हुनेछ। विशाल क्षेत्रहरू रेडियोधर्मी विकिरण (fallout) बाट दूषित हुनेछन्, जसले जमिनलाई दशकौंसम्म बसोबास अयोग्य बनाउनेछ, खाना र पानीका स्रोतहरू विषाक्त हुनेछन्। स्वास्थ्य सेवा प्रणालीहरू ध्वस्त हुनेछन्, जसले रोग, अनिकाल र सामाजिक विघटन निम्त्याउनेछ।
- विश्वका लागि: वैज्ञानिक मोडेलहरूले अनुमान गरेका छन् कि एक "सीमित" क्षेत्रीय आणविक विनिमयले पनि "आणविक शिशिर" (nuclear winter) निम्त्याउन सक्छ। जलेका शहरहरूबाट निस्किएको धुवाँको कण (soot) समतापमण्डल (stratosphere) मा पुगेर सूर्यको प्रकाशलाई छेक्नेछ, जसले गर्दा विश्वव्यापी तापमान वर्षौंसम्म तीव्र रूपमा घट्नेछ। यो जलवायु अवरोधले विश्वव्यापी रूपमा बालीनालीमा क्षति, व्यापक अनिकाल, र सम्भावित ओजोन तहको विनाश निम्त्याउनेछ, जसले हानिकारक पराबैजनी किरण (UV radiation) लाई बढाउनेछ।
नेपाल: अस्तित्वको खतरा सामना गर्दै
नेपाल, जुन उत्तर भारतका सम्भावित द्वन्द्व क्षेत्रहरूसँग सिधै जोडिएको छ, प्रत्यक्ष रूपमा लक्षित नभए पनि यसका असरहरू अस्तित्वका लागि खतरा हुनेछन्।
- विकिरणको खतरा: प्रचलित हावाको बहावले घातक रेडियोधर्मी विकिरण सजिलै हाम्रो सिमाना पार गराउन सक्छ, विशेष गरी तराईका मैदानहरू र सम्भवतः पहाडी उपत्यकाहरूमा। यसले तत्काल स्वास्थ्य जोखिम (विकिरणजन्य बिरामी) र दीर्घकालीन खतराहरू (क्यान्सरको वृद्धि) निम्त्याउँछ। हाम्रो वातावरण, खाना, र पानी विषाक्त हुन सक्छ।
- आर्थिक विनाश: नेपालको जीवनरेखा भारतमा निर्भर छ। हाम्रो राष्ट्र अत्यावश्यक वस्तुहरू: खाद्यान्न, इन्धन, औषधि, मल, र उपभोक्ता सामानहरूको लागि आयातमा अत्यधिक निर्भर छ। हामी हाम्रो जनसंख्यालाई धान्न पर्याप्त खाद्यान्न उत्पादन गर्दैनौं। युद्ध, विशेष गरी आणविक युद्धले, यी आपूर्ति श्रृंखलाहरूलाई तत्काल तोड्नेछ। भारतबाट आयात बन्द हुनेछ, र तेस्रो मुलुकबाट भारतीय बन्दरगाह हुँदै आउने सामानहरूको पहुँच पनि अवरुद्ध हुनेछ। भारतमा रहेका नेपालीहरूबाट आउने रेमिट्यान्स बन्द हुनेछ। यसको परिणाम विनाशकारी अभाव, अत्यधिक मुद्रास्फीति (hyperinflation), र पहिले कहिल्यै अनुभव नगरिएको आर्थिक पतन हुनेछ।
- मानवीय संकट: विकिरणको असर बाहेक, नेपालले भारतका विनाश भएका क्षेत्रहरूबाट भागेर आएका लाखौं निराश शरणार्थीहरूको आगमनको सामना गर्नुपर्ने हुन सक्छ, जसले हाम्रो पहिल्यैदेखि दबाबमा रहेको स्रोतसाधन र पूर्वाधारलाई थप बोझ पार्नेछ।
हिरोशिमाको त्रासदी, अझ बृहत् रूपमा
विश्वले सन् १९४५ मा हिरोशिमा र नागासाकीमा आणविक हतियारको भयावहता देख्यो। एउटै बमले शहरका केन्द्रहरू क्षणभरमै ध्वस्त पारे र लाखौं मानिसहरू विस्फोट, ताप र त्यसपछिको विकिरणजन्य बिरामीबाट मारिए। बाँचेकाहरूले आजीवन स्वास्थ्य समस्या र सामाजिक कलंकको सामना गरे।
तर भारत-पाकिस्तान आणविक युद्ध सम्भवतः त्योभन्दा धेरै गुणा खराब हुनेछ। यसमा धेरै, र सम्भवतः बढी शक्तिशाली, हतियारहरू प्रयोग हुनेछन्। यसबाट उत्पन्न हुने आगोको आँधीले विश्वव्यापी "आणविक शिशिर" को अवस्था निम्त्याउन सक्छ - जुन दोस्रो विश्वयुद्ध पछि देखिएको थिएन - जसले विश्वव्यापी अनिकाल निम्त्याउनेछ। रेडियोधर्मी विकिरणको मात्रा र यसको सीमापार प्रकृति, जसले नेपाललाई सीधै खतरामा पार्छ, त्यो पनि धेरै गुणा बढी हुनेछ।
निष्कर्ष: रोकथाम नै एकमात्र बाटो
राजनीतिक दाउपेच र गहिरो अविश्वास जारी रहे पनि, आणविक प्रतिरोधका संयन्त्रहरू र अन्तर्राष्ट्रिय दबाबले आणविक युद्धलाई असम्भव जस्तै बनाएको छ। तथापि, सम्भावित परिणामहरू, विशेष गरी नेपाल जस्तो निर्भर र निकट राष्ट्रका लागि, यति डरलाग्दा छन् कि तिनलाई बेवास्ता गर्न सकिँदैन। अगाडि बढ्ने एकमात्र सही बाटो निरन्तर कूटनीति, तनाव न्यूनीकरण, र क्षेत्रीय विश्वास निर्माण हो। नेपालका लागि, कुनै पनि क्षेत्रीय संकटका लागि आफ्नो तत्परता सुनिश्चित गर्दै शान्तिको लागि जोडदार वकालत गर्नु सर्वोपरि रहन्छ। आणविक च्याउ-बादलको छायाले हामीबाट यही माग गर्दछ।
