चीनको पूर्व नेता माओ जेडोङले प्रतिपादन गरेको “पाँच औंला नीति” फेरि पनि नेपालको भू-राजनीतिक बहसको केन्द्रमा आएको छ। विश्लेषकहरूका अनुसार, माओको रणनीतिक दृष्टिकोणमा तिब्बतलाई हातको ताली मानिन्छ भने नेपाल, भूटान, सिक्किम, लद्दाख र अरुणाचल प्रदेशलाई पाँच औंलाका रूपमा चित्रित गरिएको छ।

यस अवधारणाअनुसार, चीनले यी भौगोलिक क्षेत्रहरूलाई आफ्नो “स्वाभाविक प्रभावक्षेत्र” भित्र राख्ने दीर्घकालीन रणनीति लिएको मानिन्छ। विज्ञहरूको दाबी छ, चीनको नीति केवल सीमित राजनीतिक कूटनीतिमा सीमित छैन; यसमा सुरक्षा, सांस्कृतिक प्रभाव, जलस्रोत नियन्त्रण र आर्थिक पूर्वाधार विस्तारलाई समेत जोडिएको छ।

एक वरिष्ठ कूटनीतिक विज्ञले नाम नखुलाउने शर्तमा नेपालआजसँग भने:
“चीनको पाँच औंला नीति पुरानो भए पनि यसको प्रभाव आज पनि कमजोर भएको छैन। चीनका लागि नेपाल केवल छिमेकी मात्र होइन, तिब्बतको सुरक्षा वलय भित्रको रणनीतिक भाग हो। यही कारण, चीनले नेपालको राजनीतिक स्थायित्व, पूर्वाधार, र ऊर्जा क्षेत्रसम्म गहिरो उपस्थिति कायम राख्न खोज्छ।”

पूर्वकूटनीतिज्ञहरूको मतमा, चीनले “सॉफ्ट-इन्क्लुजन स्ट्राटेजी” प्रयोग गरेर आर्थिक र सांस्कृतिक निर्भरता बढाउँदै गएको छ। पूर्वाधार परियोजनादेखि Belt and Road Initiative (BRI) सम्म, चीनले नेपाललाई आफ्नो क्षेत्रीय सुरक्षा र प्रभावको सन्दर्भमा हेर्ने गरेको उनीहरूको टिप्पणी छ।

सामाजिक र कूटनीतिक वृत्तमा यस विषयमा बहस तीव्र छ। कतिपयले माओको नीति पुनः सक्रिय भएको भन्दै नेपालको स्वाधीनता र सार्वभौमिकतामा चिन्ता व्यक्त गरेका छन्, भने अरूले नेपालले भारत–चीन शक्ति सन्तुलनमा सावधानीपूर्वक कूटनीतिक खेल खेल्नुपर्ने सुझाव दिएका छन्।

नेपाल सरकार र विदेश मन्त्रालयले यसबारे कुनै प्रत्यक्ष टिप्पणी नगरे पनि, चीनसँगको आर्थिक, सांस्कृतिक र कूटनीतिक निर्भरता बढ्दै गएको वर्तमान सन्दर्भमा, “पाँच औंला नीति” नेपालको रणनीतिक स्वाधीनता र पहिचानबारे नयाँ प्रश्नहरू खडा गरिरहेको छ।

Henan Nepal