सास फेर्न गाह्रो भयो: प्रदूषणले थिचेको काठमाडौँ र टुक्रिएको हिमाल
"सास फेर्न गाह्रो छ": बाध्यताको आगो, आशाको घाम
काठमाडौँ — एक बिहान, जब काठमाडौँमा बाक्लो कुहिरोले सूर्योदय नै छेकिदिन्छ, सहर निद्राबाट बिस्तारै ब्युँझँदैछ। तर यो कथा राजधानीको हैन। यो कथा हो—रामेछापको एउटा टाढाको बस्तीमा बस्ने सीता तामाङको, जसको दिन सूर्योदयभन्दा पहिल्यै सुरु हुन्छ। नजिकैको खोलाबाट पानी ल्याउँछिन्, गहुँगोबर सुकाउन घाम खोज्छिन्, अनि चुलो बाल्छिन्—दाउरा र गहुँगोबरको धुवाँले भरिने त्यही पुरानो भान्सामा। “हामी कहाँ ग्यास आउँछ र? जे छ, त्यही जलाउँछौं,” उनी भन्छिन्, मुस्कानसहित आँखा झिमिक्क पार्दै—त्यो मुस्कानभित्र थकान, पीडा र विवशता मिसिएको छ।
उनका लागि प्रदूषण भन्ने कुरा विज्ञानको शब्द होइन, हरेक बिहानको सास हो, छोरीको खोकी हो, आमाको आँखा पोल्ने धुवाँ हो। यो रोजाइ हैन, यो गरिबीले थोपरिएको जिन्दगी हो।
सहरमा पनि सास फेर्न गाह्रो छ
काठमाडौँमा, अर्कै स्वरूपमा समस्या छ। यहाँ जीवन चर्को आवाज र धुलोसँग उठ्छ। माइक्रोबसका इञ्जिन, निर्माण स्थलका बडेमानका डोजर, र सडकमा गुड्ने हजारौं मोटरसाइकलहरू—सबै एकैछिनमा हावालाई विष बनाइदिन्छन्।
२८ वर्षीया निशा भट्टराई, जो कोटेश्वरबाट थापाथलीसम्म हिँडेर अफिस जान्छिन्, भन्छिन्, “धुलोले अनुहार पोतिन्छ, घाँटी पोल्छ। अफिसमा पुग्दा शारीरिक भन्दा मानसिक थकान बढी हुन्छ।”
निशाको कथा सीताको जस्तै पीडादायी छ—तर फरक परिवेशमा। एउटी जंगल पस्ने महिला, अर्की अफिस पस्ने महिला। एउटीको जिउ पोल्ने आगो, अर्कीको सास पोल्ने सहर। दुबैमा एउटै कुरा साझा छ—बाँच्न गाह्रो भइरहेको छ।
हाम्रो भूगोल, अर्काको धुवाँ
नेपाल दुबै छिमेकी शक्तिहरू—भारत र चीन—बीचको सानो देश हो। हाम्रो पहाड, नदी र हावा ती देशका फैक्ट्र्रीहरूका धुवाँले भरिएको छ। सीमा त कागजमा मात्र छ, हावाले कहिल्यै त्यो चिन्दैन।
काठमाडौँ उपत्यकाको थालजस्तो भौगोलिक संरचनाले यहाँ प्रवेश गरेको प्रदूषणलाई बाहिर जान दिदैन। यो थालभित्र हामी बसिरहेका छौं, र त्यो थालमा अब भात होइन—धुवाँ पाकिरहेको छ।
२०१८ को तथ्याङ्क भन्छ—नेपाल वायु गुणस्तरको हिसाबले संसारको सबैभन्दा प्रदूषित देशमध्ये पर्छ। तर त्यो तथ्याङ्कभन्दा बढी सत्य सीताको खोकी हो, निशाको झर्को हो, र ४२ हजार नेपालीहरूको असमयिक मृत्यु हो—जो सासै नलिएर गएका छन्।
पग्लिँदै गरेको स्वाभिमान
हाम्रा हिमालहरू, जो पुस्तौंपुस्तासम्म स्थायित्वका प्रतीक थिए, अब बिस्तारै पग्लिँदै छन्। ICIMOD को चेतावनी अनुसार, अबको दुई दशकमा ३०% ग्लेसियर हराउन सक्छन्। यो केवल हिमालको सौन्दर्यको कुरा होइन—यो हाम्रो पानीको, जीवनको र भविष्यको कुरा हो।
नेपालमा हरेक वर्ष तापमान ०.०६ डिग्री बढ्दैछ—सुनिँदा सानो लाग्न सक्छ, तर त्यसले खेती सुकाउँछ, बाढी ल्याउँछ, र बाँच्नै गाह्रो बनाउँछ।
जीवनको विकल्प छैन, इन्धनको छ भने पनि…
सीता तामाङजस्ता महिलाहरूको लागि दाउरा र गहुँगोबर विकल्प होइन, जीवन हो। त्यो चुलोमै उनको जिन्दगी रुमल्लिन्छ—त्यो धुवाँले बच्चाको फोक्सो भर्छ, आमाको आँखालाई धुँधलो बनाउँछ। तर उनीसँग विकल्प छैन।
शहरमा राजेश श्रेष्ठ ट्याक्सी चलाउँछन्। “मलाई थाहा छ मेरो ट्याक्सीले प्रदूषण गर्छ, तर नयाँ EV किन्ने हैसियत छैन। घर चलाउनु पनि गाह्रो छ,” उनी भन्छन्।
हाम्रो हिरा कहाँ लुकेको छ?
नेपालसँग घाम छ, पानी छ, हावा छ। ५० हजार मेगावाटको जलविद्युत क्षमता छ, तर प्रयोग गरिएको त जम्मा २,२०० मेगावाट मात्र। बायोग्यास बनाउन सक्ने गाई-भैंसी छन्, तर नीति छैन। ३०० दिन घाम लाग्ने देशमा सोलारको उपयोग अझै नौलो कुरा जस्तै छ।
९८% विद्युत उत्पादन नवीकरणीय स्रोतबाट हुँदा हुँदै पनि हाम्रो ऊर्जा प्रयोग जीवाश्म इन्धनमै सीमित छ—जसले धुवाँ दिन्छ, ऋण दिन्छ, र रोग दिन्छ।
सफा ऊर्जा—कल्पना होइन, सम्भावना हो
– साझाका केही इलेक्टिक बसहरू राजधानीमा गुडिरहेका छन्।
– बायोग्यास चुल्हो गाउँका केही घरमा बालिरहेका छन्।
– सौर्य प्यानल मुस्ताङका पहाडहरूमा टाँगिएका छन्।
– विद्युत सञ्चयन प्रणाली जस्ता योजना सुरु भएका छन्।
यी सबै कुरा केवल नमूना हुन्—तर विस्तार गर्नु पर्ने आवश्यकता आजै छ।
अहिले निर्णय लिने बेला हो
हाम्रो हावा कसैले फेरेर जाँदैन, यो हामीले फेर्नुपर्छ। हाम्रो सन्तानले धुवाँ हैन, उज्यालो पाउनु पर्छ। हाम्रो गाउँले दाउरा बाल्न हैन, घामबाट खाना पकाउन पाउनु पर्छ।
हामीसँग ‘क्रिस्टल हिरा’ छन्—सफा ऊर्जा, शुद्ध जीवन, र स्वतन्त्र सास। अब समय छ—‘कालो सुन’ बिर्सेर ती हिरा रोज्ने।
