काठमाडौँ — एउटा अत्यन्त संवेदनशील र समयानुकूल बहस फेरि चर्चामा छ – के मानिसहरू स्वभावतः एकजनासँग मात्र यौन सम्बन्ध राख्ने प्राणी हुन्? वा बहुपत्नी/बहुपति, बहु-प्रेम र बहु-सम्बन्धहरू हाम्रो विकासक्रममै अन्तर्निहित छन्?

बीबीसीको CrowdScience कार्यक्रम अन्तर्गत ५ जुलाई २०२५ मा प्रकाशित रिपोर्ट अनुसार, वैज्ञानिक प्रमाण र मानव इतिहासले देखाउँछ कि मानिसहरू स्वाभाविक रूपमा ‘मोनोग्यामी’ अर्थात एकल यौन सम्बन्धमा मात्र बाँधिने प्राणी होइनन्। लण्डनमा बस्ने रोमेनियन नागरिक एलिनाको अनुभव यो कथालाई पुष्टि गर्छ, जसले अनेक सम्बन्धहरूमा संलग्न रहँदा आत्मिक स्वतन्त्रता र गहिरो संवादको अनुभूति गरेकी छन्।

यूकेको ब्रिस्टल विश्वविद्यालयका विकासवादी जीवविज्ञानी डा. किट ओपीका अनुसार, हामी मानिसहरूको यौन व्यवहार हाम्रो पूर्वज प्रजातिहरू – गोरिल्ला, चिम्पान्जी, बोनोबोजस्ता प्राणीहरू जस्तै बहुभावनात्मक र बहु-यौनिक थियो। तर वातावरणीय परिवर्तन र सामूहिक जीवन शैलीको आवश्यकताले गर्दा महिलाहरूले एकजना पुरुषसँग मात्र यौन सम्बन्ध राख्ने रणनीति अपनाएका थिए, जसले गर्दा बच्चाहरूको हुर्काइ र पितृत्व सुनिश्चित गर्न सहयोग पुग्यो।

तर यौन आचरण केवल विकासवादी आवश्यकताको परिणाम मात्र हो त? अमेरिकी विश्वविद्यालयकी अनुसन्धानकर्ता सारा ब्लुमन्थोल भन्छिन्, “मानव मस्तिष्कमा यौन सम्बन्ध र प्रेम सम्बन्धका लागि जिम्मेवार हुने ‘अक्सिटोसिन’ र ‘डोपामिन’ जस्ता रसायनहरू यति जटिल छन् कि ती सम्बन्धको विश्वसनीयता र नवीनताका लागि निरन्तर प्रतिस्पर्धा गरिरहेका हुन्छन्।”

यही द्वन्द्वका कारण मानव यौन स्वभाव आज पनि द्वैध छ – एकातिर दीर्घकालीन स्थायित्व खोज्ने एकल सम्बन्धको आकाङ्क्षा, अर्कोतिर नवीन आकर्षणतर्फको स्वाभाविक आकर्षण। बहुपति प्रथा (polyandry) को प्रचलन एसियाका हिमाली क्षेत्रदेखि अफ्रिकी र आदिवासी अमेरिकी समुदायसम्म देखिन्छ – जुन मानव स्वभावको लचकता र सामाजिक अनुकूलताको प्रमाण हो।

यसबिच एकजना भन्दा धेरैसंग यौन सम्पर्क राख्नेहरूको चुनौती भने नबिर्सिने खालको छ – ईर्ष्या, समयको अभाव, भावनात्मक थकान र सामाजिक अपहेलनाको जोखिम। तर एलिना भन्छिन्, “पूर्व सहमतिमा आधारित खुला सम्बन्धहरूले धेरै गहिरो ईमानदारी र संवाद ल्याउँछ, जुन परम्परागत मोनोग्यामी सम्बन्धमा हराउने गर्छ।”

अब प्रश्न उठ्छ: यदि बहु-यौन व्यवहार मानव स्वभावको अंश हो भने, सामाजिक संरचनाहरू किन मोनोग्यामीलाई मात्र वैधता दिन्छन्? के बहुपत्नी, बहुपति, वा बहु-प्रेम व्यवहारहरू कानुनी, सामाजिक र नैतिक रूपमा पनि समावेशी बनाइने दिन आउनेछ? र के यस्ता बहसहरू आधुनिक मानवको स्वभाव र सम्बन्धको पुनःपरिभाषा गर्न थालिसकेका छन्?

यी प्रश्नहरू केवल व्यक्तिगत यौन स्वतन्त्रता र विकल्पको मात्र होइनन् – ती मानव चेतना, अस्तित्व र विकासको केन्द्रमा रहेको बहस हुन्। जहाँ प्रेम छ, त्यहाँ जटिलता छ – र ती जटिलताहरूलाई स्वीकार्ने साहस अब समयको माग बन्न थालेको देखिन्छ।