लेख: हरिराम रिमाल (सङ्ग्रहित अभिव्यक्ति अनुसार — विश्लेषणात्मक रूप)

---

यो मेरो व्यक्तिगत विश्लेषण हो—आन्दोलनको उत्पत्ति भित्री असन्तुष्टिबाट हो, बाह्य षड्यन्त्रका पक्का प्रमाण छैनन्। संविधान फाल्ने जोखिम “ब्ल्याक होल” हो; सुधार चाहिन्छ, ध्वंस होइन।

म जेनजी आन्दोलनलाई बाहिरको कुनै “प्लट” भनेर होइन, नेपालकै भित्री संरचनागत असन्तुष्टि र प्रतिनिधित्व संकटको प्रतिफल भनेर बुझ्छु। संसद र पार्टी–प्रणालीले समेट्न नसकेको ठूलो जनसमूह—विशेषतः डिजिटल अर्थतन्त्र र सामाजिक सञ्जालले सशक्त बनाएको नयाँ पुस्ता—सडकमा आयो। २७ घण्टाजस्तो छिटो घटनाक्रमले सत्ता हल्लिन सक्छ भन्ने पाठ दियो, तर त्यही छिटोपनले नेतृत्वलाई स्वाभाविक रूपमा उदाउन नदिएको पनि देखायो। यसले आन्दोलनको एजेन्डा स्पष्ट पार्ने समय पाएन; त्यसैले अहिले बहस अझै अर्ध–आकृति छ।

बालेनशाहको भूमिकाबारे मेरो ठोस धारणा छ: उनी तुरुन्तै औपचारिक पार्टी बनाएर शक्तिमा फर्किन्छन् भन्नेमा म विश्वस्त छैन। बरु, आन्दोलन–प्रेरित समर्थनलाई संस्थागत दलको विकल्पका रूपमा प्रयोग गर्ने—अरू कसैको नाममा बनेको संरचनालाई आफूबाट endorsे गर्ने—जस्ता मोडालिटी सम्भावित देख्छु। यो रणनीतिले संचार–जनसम्पर्कको बल प्रयोग गर्छ, तर दीर्घकालीन शासन र कानुनी जवाबदेहीको दृष्टिले चुनौतीपूर्ण हुन्छ। अहिलेको अवस्थामा “वेट एन्ड सी” उनीहरूको व्यवहारिक विकल्प हो जस्तो देख्छु।

संविधानबारे मेरो चेतावनी स्पष्ट छ: फालेर नयाँ बनाउँछौँ भन्ने उत्तेजनाले देशलाई “ब्ल्याक होल” तर्फ धकेल्छ। एकपटक मूल आधार भत्कियो भने स्थिर अवस्थामा फर्किनु सजिलो हुँदैन। त्यसैले म मूल तीन स्तम्भ—गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता, संघीयता—लाई जोगाउँदै व्यवहारिक सुधारको पक्षमा छु। धर्मनिरपेक्षताको भाषा अधिक समेटिने गरी अद्यावधिक गर्न सकिन्छ; संघीयतामा कार्यान्वयनका कमजोरी सच्याएर दक्षता बढाउन सकिन्छ; स्थानीय तहको संरचना मर्ज गरेर संख्याभन्दा क्षमतामा जोड दिन सकिन्छ। तर मूल मूल्य–दिशा उल्ट्याउने प्रयोगले सामाजिक तहमा खाडल मात्र बढाउँछ।

बाह्य शक्तिको प्रसंगमा म प्रमाणलाई प्राथमिकता दिन्छु। भारत, चीन, अमेरिका, वा युरोपेली युनियनमध्ये कसैले “इन्स्टिगेट” गर्‍यो भन्ने ठोस र प्रत्यक्ष प्रमाण मेरो नजरमा अहिले छैन। विश्व राजनीति र अर्थतन्त्रका तरंगहरूले प्रभाव नपारोस् भन्न सकिँदैन, तर यो आन्दोलनको बीउ नेपालकै भित्री जमिनमा छ—बेरोजगारी, सेवाको असमान पहुँच, डिजिटल/क्रिएटर अर्थतन्त्रमाथि अकस्मात् प्रहार, र प्रतिनिधित्वको असन्तुलन। पछिल्लो चरणमा बाह्य एजेन्सीहरूले “क्रेडिट” लिन खोजे वा प्रभाव जमाउन हेरे—त्यो अर्कै कुरा—तर उत्पत्तिको उचाइ आन्तरिकै छ।

अन्तरिम सरकारले व्यापक संवैधानिक संशोधन गर्ने “म्यान्डेट” छैन भन्ने मेरो निष्कर्ष हो। यसैले निर्वाचन कुर्नु र त्यसैमा वैध सुधारको बाटो तय गर्नु नै सही प्रक्रिया हो। समानुपातिक प्रणालीका कारण एकै दलले सहजै दुई–तिहाइ ल्याउँछ भन्ने म देख्दिनँ, तर आन्दोलनको “लिगेसी” बोकेको दल ठूलो शक्तिका रूपमा उत्रिने सम्भावना उच्च छ—यदि उसले एजेन्डा स्पष्ट पार्यो भने। नेपाली राजनीतिक इतिहासमा २०४८, २०६४ र त्यसपछिका चरणहरूले यही शृंखला देखाएका छन्: आन्दोलनको केन्द्रमा रहेको शक्ति–समूहलाई एक पटक मतदाताले ठूलो म्यान्डेट दिन सक्छन्।

डिजिटल अर्थतन्त्रको धक्का यस घटनाको अन्डर–करेन्ट हो। युट्युब, टिकटक, फेसबुक मोनेटाइजेसन हुँदै बनेको नयाँ जीविकोपार्जन शृंखलालाई उत्तरदायी तर चरणबद्ध नियमन चाहिन्थ्यो; अचानक र व्यापक बन्दोबस्तले प्रतिघात निम्त्यायो। यसले केवल क्रिएटरहरूलाई होइन, विज्ञापन आपूर्ति, साना–ठूला एजेन्सी, र अनौपचारिक रोजगारी जालोलाई समेत झट्का दियो। नीति–निर्माणमा “सर्जिकल” दृष्टिकोण चाहिन्छ—बन्द–खोल्ने स्विच होइन, स्पष्ट मापदण्ड, कर–व्यवस्था, र बाल–सुरक्षा/मिसइन्फो नियन्त्रण जस्ता सूचकमा आधारित, क्रमिक र पूर्व–सूचित कार्यान्वयन।

अब रणनीतिक बाटो—म मेरा पाँच बुँदा राख्छु:
१) संविधान नफालौँ; आवश्यक सुधारलाई संस्थागत प्रक्रियामार्फतै अघि बढाऔँ।
२) संघीयतामा कार्य–वितरण, खर्च नियन्त्रण र सेवा–डेलिभरी सुधारका लागि संरचनात्मक मर्ज/समायोजनको पनि अध्ययन गरौँ।
३) डिजिटल–क्रिएटर अर्थतन्त्रलाई नियमन, कर, र उपभोक्ता–सुरक्षा सहित वैध ढाँचामा समेटौँ; अचानक प्रतिबन्ध होइन, चरणबद्ध सुधार अपनाऔँ।
४) नेतृत्वको वैधता सडकको उर्जालाई मात्र होइन, मतपत्रको अनुमोदनबाट आउँछ—आन्दोलनको ऊर्जा संस्थामा रूपान्तरण गर्ने समय दिनुपर्छ।
५) बाह्य प्रभावबारे दाबी प्रमाणसहित मात्रै गरौँ; आन्तरिक सुधारलाई प्राथमिक मुद्दा बनाऔँ।

अन्त्यमा, जेनजी आन्दोलनलाई म एउटा दर्पण देख्छु—हामीले राज्य, दल र अर्थतन्त्रलाई जसरी चलाएका थियौँ, त्यसको प्रतिबिम्ब। यो दर्पण फुटालेर अनुहार सुन्दर हुँदैन; अनुहार नुहाएर, नक्सा सच्याएर, प्रकाश ठीक गरेर मात्र सुधारिन्छ। त्यसैले, उन्माद होइन, विवेक; ध्वंस होइन, डिजाइन। यही बाटोले हामीलाई संकटबाट नीति–परिष्कारतिर लैजान्छ।